Geen aanwijzingen voor een cyberaanval, eerder voor een falend beveiligingssysteem

Treinen kwamen tot stilstand, net als auto’s en liften. Gasten in restaurants konden geen warm eten meer bestellen en moesten met contant geld betalen. Telefoons en laptops konden niet meer worden opgeladen. Spanje en Portugal werden maandag getroffen door een enorme stroomstoring. De Spaanse netbeheerder Red Eléctrica sprak van de grootste stroomuitval in de geschiedenis van het land. In sommige delen van Spanje kwam de stroom maandagavond voorzichtig terug, maar volgens de Portugese energiemaatschappij REN kan het nog tot een week duren voordat het hele net volledig is hersteld. Drie vragen en antwoorden over deze ongekende stroomstoring.

1. Hoe kon dit gebeuren?

In internationale media werd maandag volop gespeculeerd over de oorzaak. Was het een cyberaanval, of een uitzonderlijk meteorologisch fenomeen? Was het een bosbrand waarna een boom op een lijn omviel? Of was een beschadiging elders in Europa de boosdoener? De Europese netwerken zijn onderling met elkaar verbonden. De Spaanse premier Pedro Sánchez verklaarde maandagavond in een persconferentie dat de precieze oorzaak nog onbekend was. Een onderzoek is gestart, maar kan maanden duren.

Wat we denken te weten: waarschijnlijk was er sprake van een kettingreactie, die ervoor zorgde dat de stroomstoring zo’n gigantisch gebied trof. „Ik vermoed dat ergens een storing is ontstaan, waarna het beveiligingssysteem faalde en onderdelen van het netwerk zichzelf één voor één hebben uitgeschakeld om verdere schade te voorkomen”, zegt Martien Visser, lector Energietransitie aan de Hanzehogeschool in Groningen. Normaal wordt bij een lokale storing alleen de directe infrastructuur uitgeschakeld, waarna andere lijnen of reserve-infrastructuur de stroomvoorziening overnemen.

Wat de kettingreactie heeft veroorzaakt, blijft voorlopig dus onduidelijk. De Portugese netbeheerder wees op extreme temperatuurschommelingen als mogelijke boosdoener. Volgens Jean-Paul Harreman, directeur van marktonderzoeker op het gebied van energie Montel Analytics, kan een zeldzaam atmosferisch fenomeen invloed hebben gehad. „Plotselinge hogere luchtvochtigheid kan kabels laten trillen op een andere frequentie dan de gebruikelijke 50 Hertz. Als dat gebeurt, schakelt het beveiligingssysteem automatisch de kabel uit om schade te voorkomen.” Dit wordt ‘geïnduceerde atmosferische trillingen’ genoemd.

Maar er kunnen ook andere oorzaken zijn, zoals kleine beschadigingen van het Europese netwerk. Dat gebeurde bij de vorige grote stroomstoring in 2003. Toen kwam heel Italië zonder stroom te zitten nadat een hoogspanningslijn in Zwitserland door een omgevallen boom werd uitgeschakeld. In 2021 werd een storing op de Balkan veroorzaakt door een plotselinge toename van het stroomverbruik vanwege hitte en door oververhitting van de systemen zelf.

Voor een cyberaanval, bijvoorbeeld door Russische hackers, waren maandagavond nog geen concrete aanwijzingen of bewijzen.

2. Kan dit ook elders in Europa gebeuren, of is het elektrictiteitsnet in Spanje en Portugal kwetsbaarder dan in de rest van Europa?

In principe werkt de onderliggende techniek hetzelfde in alle EU-landen, zegt Visser. „Dat moet ook wel, want als het ene land iets geks doet, kan een ander land de dupe zijn, zoals je nu ziet.”

Maar over het algemeen geldt: hoe meer landen verbonden zijn, hoe kleiner het risico. Harreman legt uit: „Wanneer je elektriciteitsnet goed verbonden is, is er voldoende flexibiliteit in omliggende landen om problemen op te vangen. Je kunt het vergelijken met een druppel water in een grote badkuip – die veroorzaakt nauwelijks een rimpeling.” Dat Spanje en Portugal kwetsbaarder zijn, komt volgens hem ook door hun geografische ligging, aan de rand van Europa. „Door de Pyreneeën is het lastiger om kabels aan te leggen, waardoor de verbindingen beperkter zijn. In een kleinere bak, zoals het relatief geïsoleerde Spanje en Portugal, is het effect veel groter. Waren ze beter aangesloten geweest, zoals in Midden-Europa, dan zou het risico aanzienlijk kleiner zijn geweest.”

3. Wat kunnen Spanje en Portugal doen om de energievoorziening op te starten en hoe lang duurt dat?

Stap voor stap, gebied na gebied, kwam de stroom maandagavond terug in verschillende delen van Spanje. Een woordvoerder van Tennet, de beheerder van het Nederlandse hoogspanningsnet, licht deze zogeheten black start toe: „Landen hebben elektriciteitscentrales die energie kunnen opwekken zonder input uit het elektriciteitsnet. Nederland heeft er vier. Die worden als eerste ingeschakeld om het eerste beetje stroom op te wekken waarmee andere centrales weer kunnen worden aangezet.”

Die procedure gaat rustig en gecontroleerd, gebied na gebied. Harreman zegt dat een te snelle herinschakeling grote verschillen tussen vraag en aanbod kan veroorzaken, wat de stabiliteit van het stroomnet in gevaar brengt. „Als de balans verstoord raakt, kunnen er afwijkingen ontstaan in de standaardfrequentie van 50 Hertz, en dat wil je absoluut vermijden.” Volgens de Tennet-woordvoerder moet het systeem „stukje bij beetje weer worden opgebouwd en daarbij moeten vraag en aanbod in balans blijven”. Daarom gaat herstel langzaam. Onduidelijk is nog hoelang het herstel precies gaat duren.

Als dat nodig is, zijn andere Europese landen verplicht om energie te leveren om het systeem weer op te bouwen, aldus de Tennet-woorvoerder. Delen van Spanje kregen maandag weer stroom, „met dank aan Frankrijk en Marokko”, zei premier Sánchez.

Ondertussen krijgen onder meer ziekenhuizen en datacenters stroom van noodaggregaten. „Maar om alle huishoudens in Spanje en Portugal die zonder stroom zitten van elektriciteit te voorzien, heb je vrijwel alle aggregaten op de wereld nodig”, zegt de Tennet-woordvoerder. De rest wacht dus in het donker.