Waarom sommige mensen keer op keer de verkeerde keus maken

Drink je in je favoriete kroeg toch weer dat glaasje te veel, kun je het niet laten om dat pak koekjes te kopen dat in de aanbieding is of durf je nog steeds niet de snelweg op omdat je er ooit een klein ongelukje had? Sommige mensen nemen keer op keer de verkeerde beslissing. Dat komt door een soort hardnekkige Pavlovreactie, blijkt uit Italiaans onderzoek.

Het gaat hier niet om de mensen die een gekke gewoonte hebben waar ze niet van afkomen of die eens een keertje niet de verstandigste zijn. De studie focust echt op personen met een dwangstoornis, verslaving of angst. Hun te sterke associatie van een signaal met een bepaalde uitkomst leidt ertoe dat ze slechtere beslissingen nemen, doordat ze signalen op een meer bevooroordeelde manier gaan opzoeken of vermijden. De Pavlovreactie is bij deze mensen sterker dan bij anderen.

Pavlov
Een Pavlovreactie is een aangeleerde, automatische reactie op een bepaalde prikkel, vernoemd naar de Russische wetenschapper Ivan Pavlov. Het ontstaat door een proces van klassieke conditionering, waarbij een neutrale stimulus, zoals een belletje dat eten betekent voor een hond, herhaaldelijk wordt gekoppeld aan een natuurlijke reactie, zoals kwijlen bij eten, totdat de stimulus alleen al de reactie oproept, zelfs zonder de oorspronkelijke prikkel: de hond gaat al kwijlen als hij alleen maar het belletje hoort.

Sommige mensen leunen sterker dan anderen op omgevingssignalen bij het nemen van beslissingen. Bovendien hebben deze personen meer moeite om hun overtuigingen bij te stellen en deze associaties af te leren als signalen veranderen en risicovollere uitkomsten gaan aanduiden. Dit leidt tot meer slechte beslissingen die in de loop van de tijd blijven bestaan.

Signtrackers versus goaltracker

We vroegen onderzoeksleider Giuseppe di Pellegrino van de Universiteit van Bologna om meer uitleg over deze toch een beetje abstracte uitkomsten. Hij maakt ten eerste het onderscheid tussen zogenoemde signtrackers – mensen die sterk op signalen reageren – en goaltrackers, die vooral de uitkomst voor ogen houden. “In onze studie vonden we dat mensen die bekendstaan als signtrackers sterker worden beïnvloed door omgevingssignalen bij het nemen van beslissingen. Een groot aantal dierstudies heeft aangetoond dat signtracking samenhangt met verhoogde activiteit in dopamine-gerelateerde hersencircuits, waaronder de amygdala. Men denkt dat deze circuits signalen opvallender maken en ze meer motiverende kracht geven, waardoor dieren eerder handelen op basis van het signaal dan op basis van wat feitelijk de beste keuze is. Bewijs uit onderzoek bij mensen is nog schaars, maar de huidige bevindingen duiden erop dat waarschijnlijk vergelijkbare neurale mechanismen betrokken zijn.”

Het is overigens een misverstand dat signtrackers tijdens Pavloviaans leren sterkere associaties vormen tussen signaal en uitkomst. “Zowel signtrackers als goaltrackers leren dat een signaal een beloning voorspelt, wat aangeeft dat het signaal in beide gevallen voorspellende waarde krijgt”, legt de professor uit. “Wat verschilt, is de richting van de geconditioneerde respons: signtrackers kijken naar het signaal zelf, terwijl goaltrackers zich richten op de uitkomst. Dit ogenschijnlijk subtiele verschil laat zien dat signtrackers een extra motiverende waarde toekennen aan het signaal.”

Overal verleidingen

Maar waar schort het dan precies aan bij deze signtrackers, die vaker terugvallen in dwangneuroses of verslavingen? “Wij denken dat zij tekortschieten in alledaagse situaties waarin beslissingen moeten worden herzien ondanks de voortdurende aanwezigheid van motiverende signalen”, aldus Di Pellegrino. “Als de omgeving verandert en een signaal wordt geassocieerd met minder gunstige of risicovollere uitkomsten, lijken signtrackers minder goed in staat zich los te maken van de aantrekkingskracht van het signaal en hun gedrag aan te passen.” De wetenschapper komt met een praktisch voorbeeld: “Tijdens het boodschappen doen in de supermarkt kunnen felgekleurde promotieborden zoals ‘speciale aanbieding’ sterk de aandacht trekken en de keuze beïnvloeden. Onze studie toont aan dat signtrackers hierdoor meer worden beïnvloed, zelfs als ze iets niet nodig hebben of de aanbieding al is verlopen.”

Niet alleen maar negatief

De studie helpt zo verklaren waarom schadelijk gedrag blijft bestaan, maar het afgaan op signalen is niet alleen maar negatief. “Traditioneel werden deze Pavlovreacties gezien als schadelijk, omdat ze puur rationele, op uitkomsten gebaseerde besluitvorming verstoren. Dit perspectief is echter beperkt, omdat signalen waardevolle voorspellende informatie bieden die in veel realistische contexten het overleven kan bevorderen. Onze resultaten onthullen een mechanisme dat cruciaal kan zijn om signaalgestuurd gedrag te herwaarderen, afhankelijk van de omgevingsomstandigheden”, legt Di Pellegrino uit. “In een gezonde context kan vertrouwen op signalen namelijk snelle en passende actie ondersteunen. Daarentegen kan negatief gedrag ontstaan als mensen er niet in slagen de relevantie van signalen flexibel bij te stellen als de omgeving verandert. Zo kan het vermijden van een locatie die met een eerder trauma is geassocieerd bij angststoornissen aanvankelijk handig zijn, maar negatief worden als die vermijding aanhoudt ondanks het ontbreken van een daadwerkelijke dreiging. Op vergelijkbare wijze kunnen bij verslaving of gokken opvallende signalen, zoals lichten of geluiden, slecht gedrag blijven uitlokken, met name bij signtrackers, ook als ze veel geld verliezen. Deze verminderde flexibiliteit kan helpen verklaren waarom schadelijk gedrag blijft voortbestaan ondanks negatieve gevolgen.”

Betere behandeling

Doel van de onderzoekers is om via signtracking als eigenschap mensen met een verhoogd risico te identificeren, zodat ze beter geholpen kunnen worden in hun strijd tegen verslaving of andere psychische problemen. “Voor de toekomst zijn we van plan patiëntengroepen te bestuderen met bekende veranderingen in het dopaminesysteem, gezien de centrale rol daarvan bij signaalgevoeligheid. Met name stoornissen in middelengebruik, zoals drugs- en alcoholverslaving, vormen een belangrijk doel. Gezien de sterke effecten die we observeerden met een relatief eenvoudige experimentele manipulatie, is het belangrijk stil te staan bij hoe krachtig die signaalgevoeligheid in het dagelijks leven kan zijn. Buiten het laboratorium worden we voortdurend omringd door omgevingssignalen die ons gedrag kunnen sturen en ons leven diepgaand kunnen beïnvloeden, van de eenvoudigste dagelijkse keuzes tot het volledige verloop van onze professionele, relationele en persoonlijke toekomst”, besluit professor Di Pellegrino.

We schreven vaker over dit onderwerp, lees bijvoorbeeld ook Afslankmedicijn Ozempic kan ook helpen tegen alcoholverslaving en De wiskunde achter een verslaving: twee factoren die samen het gebruik vormen. Of lees dit artikel: Waarom gaan depressie, slapeloosheid en angststoornissen vaak samen?.

Uitgelezen? Luister ook eens naar de Scientias Podcast: