Wie waren de Nederlandse kampbewakers van Auschwitz?

We zijn gewend om naar de overlevenden van Auschwitz te luisteren, maar er werkten ook duizenden kampbewakers, onder wie tientallen Nederlanders. Wie waren zij? Journalist Stijn Reurs ontdekte dat er tijdens de Tweede Wereldoorlog minstens 24 Nederlandse SS’ers betrokken waren bij de moord op één miljoen Joden in dit kampencomplex van de nazi’s. Onder wie negen vrouwen. Hij presenteert zijn vondsten in de tweedelige documentaire De Nederlandse Kampbewakers van Auschwitz. Eerder maakte hij hierover een podcast (2024) en een artikel in dagblad Trouw (2021).

Bijzonder is dat dit tweeluik wordt uitgebracht op Videoland, het videoplatform van RTL dat vooral amusement brengt. Wellicht past het in de ontwikkeling dat streamingsdiensten naar een breder aanbod streven dan vooral series en films, net als tv-zenders. Bovenal is het bijzonder is dat Reurs met vasthoudend onderzoek een paar ontbrekende puzzelstukken in het verhaal van de Sjoa heeft gevonden.

Makkelijk moet dat niet zijn geweest want de kampbewaarders verzwegen hun hele leven dat ze in Auschwitz hadden gediend, ook voor hun familie. Ze zijn nu overleden. We krijgen van hen doorgaans alleen een naam te horen, een foto te zien, plus een interviewtje met geschokte familieleden die van Reurs hebben gehoord wat hun ouders of grootouders in de oorlog deden. Tachtig jaar na de oorlog kiezen verschillende kinderen er nog steeds voor om geanonimiseerd in beeld te verschijnen - zo groot is de schaamte en het schuldgevoel.

Reurs loopt door Auschwitz om aan te wijzen waar de Nederlanders werkten: de garage, de keuken, maar ook bij de gaskamers en de Zwarte Muur waar 20.000 gevangenen werden doodgeschoten. Het grootste deel van de documentaire bestaat uit een algemeen verhaal over Auschwitz. Dat is jammer want dat is al vaak verteld. Reurs vertelt het met veel herhalingen, misschien om nog onwetende kijkers ter wille te zijn. Als inleiding op Auschwitz is dit ongetwijfeld een handige documentaire.

Journalist Stijn Reurs in de gaskamer van Auschwitz. Beeld Videoland

Der Holländer

Van een Nederlandse SS’er die bij de gaskamers werkte, ‘Der Holländer’, heeft Reurs de naam niet kunnen achterhalen. Wel zijn er diverse getuigenissen uit het Joodse Sonderkommando over hem. Wanneer er te weinig mensen waren om een gaskamer te vullen, schoot de Hollander ze dood bij de verbrandingsovens. Overlevende Jacob Gabbai vertelde eerder dat de Hollander („best aardig, een vriendelijke kerel”) aanwezig was bij een praatje met een jonge moeder met baby, ze was een Hongaarse zangeres, waarna hij zei: „Goed, we kunnen hier niet eeuwig blijven zitten”. Hij vroeg aan de vrouw hoe ze het wilde hebben: zij eerst of de baby eerst? Hierna schoot hij ze allebei dood.

Een goed deel van de documentaire gaat over het onderzoek van Reurs – ook weer met veel herhalingen. Hij vertelt dat hij veel boeken heeft gelezen en archieven heeft bezocht, hij vertelt wat een sensatie het voor hem was om iets nieuws te vinden, en hoe zeer hij van streek raakte van de gruwelijke verhalen. Het zo persoonlijk maken van een historisch verhaal is een beproefd middel om de kijker erbij te houden, maar voor de meer geïnteresseerde is het nodeloze vulling. Twee historici benadrukken in de documentaire dat Reurs belangrijk werk heeft gedaan. Vreemd, je kunt het werk toch voor zichzelf laten spreken?

Zo blijft dit tweeluik een lichte teleurstelling. We horen veel over Auschwitz en over het werk van Stijn Reurs, maar waar we voor kwamen – portretten van Nederlandse daders – daar krijgen we weinig van. Had Reurs zijn schaarse informatie niet kunnen aanvullen door te vertellen wat het algemene profiel van de bewakers was, wat hun motief was, of hoe het de bewakers voor en na de oorlog verging? Hoeveel belandde in de gevangenis en voor hoe lang? Wat deden ze daarna? Welke baan kies je nadat je in Auschwitz hebt gewerkt?

Van één vrouw vertelt hij dat wèl, althans op site van RTL Nieuws: de Utrechtse SS’er Jacoba Roelofs sloeg onder meer vrouwelijke nieuwkomers met een zweep de douche uit en naakt de kou in – soms bij min twintig graden. Zij zat tot 1953 in de gevangenis, later werkte ze voor Bureau Jeugdzorg.