‘Als ik een warmtenetproject financieel zo uit de bocht laat vliegen, ben ik failliet’

Het is koren op de molen van Ernst Japikse, de baas van een van de grootste private warmtebedrijven van Nederland, Ennatuurlijk. Vorige week bleek dat de staat een enorme tegenvaller moest incasseren bij de aanleg van een groot, publiek warmtenet in Zuid-Holland, een belangrijk onderdeel van het kabinetsplan om woonwijken aardgasvrij te maken.

Staatsbedrijf Gasunie nam de controle over het project zes jaar geleden over van energiebedrijf Eneco. Het deed dat op aanwijzing van het ministerie van Economische Zaken, mede vanwege zorgen over de ‘betaalbaarheid’ bij private exploitatie. Uit de laatste interne berekeningen van Gasunie bleek dat het warmtenet geen 600 miljoen euro gaat kosten, maar minimaal 1,1 miljard euro, zo lekte via NRC uit. Een nogal stevige kostenoverschrijding van bijna 100 procent.

Japikse: „Hier zie je dat je dit soort dingen niet moet overlaten aan partijen zonder de benodigde ervaring. De politiek mag dan wel stellen dat dit soort infrastructuur in handen van private bedrijven te duur wordt, en dat het beter is om ze in publieke handen onder te brengen. Maar het is juist andersom.” Duurdere warmtenetten betekenen hogere tarieven. „Of de staat moet de rekening betalen, maar dan is het uiteindelijk de belastingbetaler die ervoor opdraait.”

‘Frame’

Hij grijpt de kostenoverschrijding bij Gasunie aan om opnieuw te pleiten tegen een nieuwe wet waar het kabinet momenteel aan werkt. Die moet regelen dat toekomstige warmteprojecten altijd in meerderheid in handen van publieke instellingen komen, zoals gemeentes. Daarbij gaat het ook om het distributieniveau: het fijnmazige deel van het transportnetwerk voor warmte, in woonwijken zelf.

Deze nieuwe Wet collectieve warmte (Wcw) wil het kabinet invoeren opdat publieke belangen zoals betaalbaarheid beter geborgd zijn. Maar volgens Japikse is dat een „frame”. Juist bedrijven zoals het zijne, en andere grote private warmtebedrijven zoals Eneco en Vattenfall, kunnen dit beter, meent hij.

De rol die de overheid voor private partijen beoogt, die van minderheidsaandeelhouder, ziet hij daarbij niet zitten. Dan draagt zijn bedrijf wel mee in de risico’s, zoals kostenoverschrijdingen dus, maar heeft het geen zeggenschap om die te verkleinen. „Daar gaat onze aandeelhouder natuurlijk nooit mee akkoord.”

Wel de risico’s, geen zeggenschap: daar gaat onze aandeelhouder natuurlijk nooit mee akkoord

Deze maandag is er een wetgevingsoverleg over de Wcw in de Tweede Kamer. Betaalbaarheid is ook daar een belangrijk punt. Ondertussen zit de warmtetransitie in het slop. De private bedrijven investeren niet meer, uit vrees voor mogelijke onteigeningen. En publieke instanties wachten ook af. Het kabinetsdoel om in 2030 een half miljoen extra woningen op warmtenetten aangesloten te hebben, is inmiddels afgezwakt tot 200.000 woningen. Japikse: „De warmtetransitie draait de soep in.”

Kun je dit Gasunie wel kwalijk nemen? Je ziet toch overal kostenoverschrijdingen bij grote infraprojecten?

„Ze zijn twee, drie jaar aan het bouwen. En er was geen 100 procent inflatie in die periode. Dit komt dus ook doordat ze niet echt weten wat ze doen. Gasunie heeft dit nog nooit gedaan. Warmtenetten aanleggen is een andere business dan gasnetten. Dit is veel complexer.”

Ik kan toch niet drie jaar lang een potje gaan ver-plassen met Den Haag

Hoezo?

„De grote uitdaging is dat je een compleet nieuw energiesysteem moet bouwen, waarbij veel risico’s moeten worden afgedekt. Bij het slaan van een aardwarmteput, de warmtebron, is het bijvoorbeeld altijd afwachten hoeveel warmte daar precies afkomt, en of het een goede bron is dus. Je moet nieuwe infrastructuur aanleggen, en klanten vinden. Lukt dat niet, dan ga je diep de rode cijfers in. Dat ‘vollooprisico’ heb je niet bij gas, daar zijn de klanten er al. Het kost jaren om dat allemaal te leren.”

En het wordt nog erger, stelt u?

„Gasunie heeft tenminste nog ervaring met grote infraprojecten. Onder de nieuwe wet moeten straks nog veel meer en kleinere publieke partijen zoals gemeentes dit gaan doen. Die hebben geen idee waar ze aan beginnen. Ik sprak laatst een wethouder die niet wist dat je retourleidingen moet bouwen, om afgekoeld water weer terug te brengen naar de bron.”

Bedrijven zijn toch ook vaak zat inefficiënt? Dat is niet voorbehouden aan publieke instellingen.

„Het gaat me te ver om Gasunie gemakzucht te verwijten, er zitten daar mensen die elke dag enorm hun best doen. Maar als ik een project financieel dermate uit de bocht laat vliegen, ben ik failliet. Bij bedrijven is de druk groter, achter mij staat geen overheid die tegenvallers op kan vangen. Mijn aandeelhouder zit er bij mij bovenop.”

Een decreet afkondigen en zeggen ‘je slikt het maar’, dat werkt niet

Er zijn ook voorbeelden van warmtenetten in publieke handen die wel degelijk goedkoper zijn. In Zweden bijvoorbeeld.

„Die zijn er ook. Hier in Nederland heb je een publiek warmtebedrijf, HVC, dat concurrerende tarieven heeft. Maar in zowel Zweden als bij HVC spelen schaalvoordelen een rol. HVC is een groot bedrijf dat kosten meer kan spreiden over verschillende activiteiten. In Zweden is het veel meer dagen per jaar koud en wordt er meer gebruikgemaakt van de netten. De kosten daarvoor kun je dus ook over een langere periode ‘uitsmeren’. Daar is biomassa bovendien een geaccepteerde warmtebron, en dat drukt de kosten, want biomassa is relatief goedkoop - goedkoper dan een warmteput boren bijvoorbeeld, dus dat helpt de tarieven ook drukken. Bomen verbranden is hier taboe.

„Ons maximale rendement is trouwens wettelijk gereguleerd. En publieke bedrijven willen soms zelfs nog meer rendement maken dan wij. Omdat hun eigenaren, gemeentes bijvoorbeeld, geld nodig hebben om andere zaken mee te bekostigen.”

Er ligt een voorstel op tafel om dat ‘schaalprobleem’ op te lossen, door vier grote publieke warmtebedrijven op te richten.

„Het plan van onafhankelijk ‘verkenner’ Frans Rooijers, die in opdracht van Den Haag de impasse moet doorbreken. Dat levert minstens vier jaar vertraging op. Want je zult om te beginnen de warmtenetten van de private partijen moeten opkopen, en dat kunnen lange onderhandelingen blijken.

„Nog een probleem: dat gaat de overheid miljarden kosten, en dat geld is er niet. Waar gaat dit nou helemaal over, vraag ik me af? Wij zijn 100 procent in handen van pensioenfonds PGGM. Dat is toch ook publiek geld?”

Lees ook

‘Op de meest drukke ondergrond van Nederland’ maakt Gasunie tempo met het aanleggen van pijpleidingen voor CO2-opslag

Je ziet de laatste tijd ook dat veel bedrijven niet investeren omdat ze het te riskant vinden. Shell en Total trokken zich deels terug uit een CO₂-opslagproject. Misschien heb je met publieke bedrijven meer zekerheid dat warmtenetten er echt komen?

„Toen het kabinet deze wet in 2022 aankondigde, speelde dat helemaal niet. Er waren geen bedrijven die zich terugtrokken. Dat gebeurt nu wel, juist door de onzekerheid die de overheid heeft gecreëerd. Wij investeren meer dan ooit, maar niet meer in nieuwe warmtenetten.”

Of jullie spelen het spel heel hard en proberen de minister tot inkeer te dwingen.

„Ik heb driehonderd mensen in dienst die ik elk maand salaris moet betalen. Dan kan ik toch niet drie jaar lang een potje gaan ver-plassen met Den Haag? Ik krijg die financiering niet rond, omdat het financieel te risicovol is.”

Is het onderhand geen tijd om het verzet te staken en het verlies te accepteren, in het belang van de warmtetransitie?

„Alle publieke belangen zijn in mijn ogen al voor het grootste deel geborgd onder bestaande wetgeving. Betaalbaarheid, leveringszekerheid. Waarom moet het nou per se een meerderheidsbelang zijn voor publieke partijen? Dan hebben wij dus wel de risico’s maar geen invloed.

„Sta dan tenminste een meerderheid van 50 procent plus één aandeel voor private partijen toe. Je zult zien dat er direct weer geïnvesteerd wordt. Een decreet afkondigen en zeggen ‘je slikt het maar’, dat werkt niet. Dan ga ik iets anders doen.”