Hoe ‘Oroppa’ als eerste debuutroman de Libris Literatuur Prijs kon winnen

Het was in de 31 jaren dat de Libris Literatuur Prijs inmiddels is uitgereikt, nog niet eerder gebeurd: dat een debuut uitgeroepen werd tot winnaar, tot allerbeste roman van het jaar. Oroppa van Safae el Khannoussi is nu de eerste. De jury was „overdonderd” door haar eersteling, zei de juryvoorzitter, journalist en schrijver Sheila Sitalsing, bij de feestelijke bekendmaking van de winnaar, maandagavond in het Amsterdamse Felix Meritis.

En zo werd aan debutant Safae el Khannoussi (1994) de Libris Literatuur Prijs toegekend: de invloedrijkste, meest toonaangevende literatuurprijs van het Nederlandse taalgebied, ter waarde van 50.000 euro. Het is nota bene al de tweede grote prijs voor Oroppa: in maart kreeg het boek de Boon, de Vlaamse tegenhanger van de Librisprijs, met eveneens een prijzengeld van 50.000 euro. Zo’n dubbele bekroning komt ook vrijwel nooit voor: alleen Anjet Daanjes Het lied van ooievaar en dromedaris viel die eer te beurt, maar dat was, volgens de toenmalige jury, dan ook een roman „van de buitencategorie”.

Ook dit jaar durfde de jury een kleine voorsprong op de literatuurgeschiedenis aan: „We hebben gekozen voor het boek waarvan we denken dat het ons over tien of twintig jaar nog steeds zal verwonderen en ontroeren, en dat lang herinnerd zal worden als een uitzonderlijke vertelling.”

Wat maakt Oroppa dan zo uitzonderlijk? Hoe kon dit een debuutroman worden die geschiedenis schrijft?

Geen doorsnee

Het is in elk geval geen doorsnee debuut: hier geen autobiografie, geen coming-of-age, geen rechttoe-rechtaan ik-vertelling. Safae el Khannoussi laat in haar roman een fragmentatiebom van veelkleurige verhalen ontploffen, met als mysterieus middelpunt de kunstenares Salomé Abergel – ooit werd zij gemarteld in een gevangenis, inmiddels is ze op de vlucht voor die spoken uit haar verleden. Oroppa waaiert uit naar de verhalen van haar zoon die een Parijse nachtkroeg bestiert, haar blowende huisoppas, haar beul, en vele anderen.

Maar de jury zag geen anderen, maar zichzelf. „We hebben gekozen voor de roman die ons diep in onszelf heeft doen afdalen en ons in de spiegel laat kijken: dit is wie wij zijn”, las Sheila Sitalsing uit het juryrapport. „Dit verhaal, zo voelt de lezer pagina na pagina, móést verteld worden, en wel nu, omdat dit ook ons verhaal is.” Let op de woorden ‘ons’ en ‘wij’ in deze rapportzinnen. Die verwijzen gaandeweg niet alleen meer naar de vijf juryleden, maar ook naar de lezers van Oroppa en de bevolkingen waartoe zij horen.

Want daar gaat de roman over: de titel Oroppa is niet voor niets het woord voor Europa in het Noord-Afrikaanse Arabisch. Zo verraadt die titel al dat hier de blik van immigranten centraal staat, ‘hun’ blik op ‘ons’, op het Europese continent. Een buitenstaandersblik, zou je kunnen zeggen, en Oroppa toont zich aanvankelijk inderdaad als een vertelling van de achterafstraatjes, morsige nachtcafés en non-descripte snackbars, coffeeshops en stomerijen. Het gebied buiten het volle licht, waar de verschoppelingen en misfits zich ophouden. „De roman schetst het Europa dat bloot komt te liggen als we onder de oppervlakte gaan wroeten”, aldus de jury.

Lees ook

Safae el Khannoussi debuteert met een daverende roman vol uitzinnige verhalen en schrijnende pijn

Tegelijk toont het boek, in die verhalen van personages met wortels in Noord-Afrika, dat zij inmiddels ook vergroeid zijn met hun nieuwe continent. Europa is in Oroppa „een werelddeel dat haar gedaante heeft gekregen door de grote migraties van de afgelopen eeuw”. Deze debuutroman schrijft dus geschiedenis omdat ze de geschiedenis beschrijft. De – in politiek opzicht misschien confronterende – uitkomst: ‘zij’ maken deel uit van dat ‘wij’.

De enige die recent met een vergelijkbare stormkracht en prijzenregen debuteerde, is Radna Fabias: zij ontving in 2018 alle prijzen die haar dichtbundel Habitus kon winnen. Ook een debuut dus – en ook over een onderwerp dat met migratie te maken had. Fabias dichtte over Curaçao, waar ze zelf opgroeide, en de postkoloniale erfenis die Nederland daar heeft liggen. Ook hier toonde zich de blik van de buitenstaander die het ‘wij’ confronterend wist te herdefiniëren – waarbij de jury van de Grote Poëzieprijs angstvallig poogde om Fabias niet alleen te roemen als „zwarte stem”. Haar poëzie was méér dan alleen persoonlijk, en omvattender dan een identiteitsverhaal.

Migratieachtergrond onbenoemd

Hetzelfde geldt voor Oroppa en de Librisjury laat misschien wel daarom de (migratie)achtergrond van Safae el Khannoussi geheel onbenoemd. Geboren in Tanger, als klein kind naar Nederland gekomen, nu de derde Libris-winnaar met een migratieachtergrond (na Abdelkader Benali en Murat Isik), maar wat doet het ertoe? Misschien wel onderscheidender dan wie El Khannoussi is en waar ze vandaan komt, is wat ze nu doet: ze werkt als politiek filosoof aan een proefschrift over Noord-Afrikaanse gevangenissen.

Wat ze uit academische teksten leerde over de repressie in Marokko tijdens de ‘jaren van lood’, kreeg gestalte in haar roman. „De cultuurwetenschapper Saidiya Hartman noemt dat critical fabulations: dat je teruggaat naar de geschiedenis of op iets stuit, een object of een getuigenis in een archief, en dan de verbeelding erop loslaat. Zodat je met de verbeelding de verborgen namen en gezichten opnieuw tot leven kunt wekken”, vertelde El Khannoussi onlangs in een podcast-interview. „Wat fictie voor mij doet, waarom het zo goed werkt, is dat het bezieling geeft aan wat ik in mijn academische werk doe. Het brengt het tot leven.”

Die vertaalslag van feit naar fictie, die verrijking met de verbeelding, houdt Oroppa weg uit de hoek van de getuigenis, wat veel migrantenliteratuur is. Meer dan door wát ze vertelt, onderscheidt El Khannoussi zich dus door wat ze als schrijver aan de werkelijkheid toevoegt: door hóé ze vertelt. De jury werd overdonderd „door de stilistische brille”. En inderdaad valt Oroppa op door de gewaagde, onconventionele verhaalstructuur en een eigenzinnige stijl en taalgevoel. Waar veel debuten in die opzichten nog wiebelig en zoekende zijn, toonde El Khannoussi dat zij haar eigen vorm en stem meteen al gevonden heeft. Oroppa klopt – zowel de urgente inhoud als de originele vorm. In de woorden van de jury: „Dit is Nederland, dit is Europa, dit is literatuur als het festijn van woorden en metaforen dat het hoort te zijn.”