Nederland staat er financieel helemaal niet slecht voor – maar de geopolitieke onzekerheid blijft een probleem

Wat is verstandig beleid in tijden van geopolitieke spanningen, een tijdelijk sluimerende handelsoorlog en een onvoorspelbare president met de naam Donald Trump in het Witte Huis? Over die vraag bogen de drie belangrijkste economische adviseurs van de overheid zich. Vandaag kwamen De Nederlandsche Bank (DNB), het Centraal Planbureau (CPB) en de Autoriteit Financiële markten (AFM) elk met hun bevindingen, en de boodschap die zij geven is op zijn minst een dubbele.

Want aan de ene kant is de uitgangspositie van Nederland helemaal niet verkeerd, concluderen de drie. De Nederlandse economie – met zijn lage staatsschuld en behapbare financieringstekort – én de Nederlandse financiële sector staan er ondanks de mondiale economische onzekerheid goed voor. De buffers van banken zijn op orde en blijven ook aan de goede kant van de streep bij een handelsoorlog, blijkt uit een stresstest. Nederlandse institutionele beleggers zoals verzekeraars en pensioenfondsen, die zwaar in Amerikaanse aandelen zitten, houden hun solvabiliteitsratio’s ‘droog’ bij een escalatie van het handelsconflict met de VS. En ook huishoudens en bedrijven hebben hun schulden de afgelopen jaren verder afgebouwd. Robuustheid troef kortom.

Aan de andere kant zorgt de onvoorspelbaarheid van Trump voor onzekerheid over de economische toekomst. „De geopolitieke situatie zorgt voor een historisch hoog niveau van onzekerheid”, zei DNB-president Knot. Het wispelturige ‘beleid’ van importheffingen is daar een voorbeeld van, maar de effecten van de onzekerheid dringen dieper door in de Nederlandse en de Europese economie. Dat geldt onder meer voor het mondiale financiële systeem, dat op dollars en Amerikaanse staatsobligaties draait. Beleggers twijfelen nu openlijk hoe veilig die nog zijn. En het gaat ook over Europa’s digitale afhankelijkheid van de Verenigde Staten, zowel wat betreft het betalingsverkeer als IT-diensten van bijvoorbeeld Microsoft.

Seinen staan op rood

In het ‘stoplichtmodel’ dat DNB hanteert in haar rapportages over financiële stabiliteit, staan voor het eerst in lange tijd verschillende seinen op rood: de geo-economische fragmentatie, de cyberdreiging en de zogenoemde volatiliteit op de financiële markten vragen alle de hoogste mate van attentie, aldus DNB. Al eerder berekende DNB dat een handelsoorlog zoals Trump die op 2 april aankondigde de Nederlandse economie al snel een vol procentpunt economische groei kan kosten. „Daarmee komt Nederland misschien zelfs in het kwadrant van economische krimp terecht”, zei hij.

Nederland is kwetsbaar voor de geopolitieke instabiliteit, want we zijn een open economie

Ook het CPB ziet de verwachte Nederlandse groei voor komend jaar grotendeels verdampen als de handelsoorlog echt doorzet. CPB-directeur Pieter Hasekamp benadrukte dat Nederland een goede uitgangspositie heeft. „Maar Nederland is kwetsbaar voor de geopolitieke instabiliteit, want we zijn een open economie”, zei hij.

Een van de grote zorgen bij DNB en CPB zit hem in de positie die de VS de afgelopen tachtig jaar via de dollar hebben gehad als veilige haven in de financiële wereld. In nasleep van de aangekondigde importheffingen daalden niet alleen de aandelenkoersen, ook de dollar en de Amerikaanse staatsobligaties zakten weg. En afgelopen vrijdag verloren de VS zelfs de hoogste kredietstatus van kredietbeoordelaar Moody’s.

Zowel Knot als Hasekamp zei dat dit geen goed nieuws was, zeker omdat er geen reëel alternatief is voor de dollar als mondiale reservemunt. Desgevraagd zei Knot het „niet goed” te vinden dat de Amerikaanse dollar als gevolg van het beleid van Trump zijn status als veilige haven aan het verliezen is. „De wereld draait op dollars en Amerikaanse staatsobligaties. En ik zie niet dat de euro of de [Chinese] renminbi die rol zou kunnen overnemen. Hooguit kan de euro wat ‘herbalanceren’ als reservemunt”, zei Knot.

Hasekamp noemde de fase waarin de wereld nu zit „onbekend terrein” en sprak de vrees uit dat een wereld waarin de dollar niet meer als veilig zou worden gezien in elk geval onzekerder en minder efficiënt zal opereren vergeleken met nu. Knot putte wat dat betreft hoop uit het feit dat Trump „niet geheel ongevoelig” bleek voor scherpe marktveroordelingen van zijn beleid.

DNB-president Klaas Knot put hoop uit het feit dat Trump 'niet geheel ongevoelig' bleek voor scherpe marktveroordelingen van zijn beleid

Afbreken internationale orde

Het Amerikaanse isolationisme gaat verder dan alleen direct via de handelsbalans, waarschuwden CPB en DNB. Zowel Knot als Hasekamp verwees naar het Project 2025, de conservatief-Republikeinse blauwdruk voor de komende jaren waar de Trump-regering op zou sturen. Daarin staat dat de VS uit het Internationaal Monetair Fonds zouden willen stappen. Hasekamp zei dat hij van de Nederlandse vertegenwoordiger bij het IMF had begrepen dat dergelijke stappen (nog) niet concreet zijn. Knot herkende dat beeld ook niet vanuit zijn internationale contacten, maar wees wel op vertraging in de VS bij de invoering van internationale bankenregels. „Dat is een risico voor alle financiële instellingen wereldwijd", zei hij. Verzwakking van internationale instituten is wel bewust Amerikaans beleid, zei Hasekamp.

Alle drie de instituten vroegen aandacht voor de digitale afhankelijkheid van de VS en de toename van cyberaanvallen in de huidige geopolitieke situatie. De AFM riep banken op „digitaal en operationeel weerbaar [te] zijn”. En Knot van DNB zei: „De achterkant van het Europese betalingsverkeer draait voor 100 procent op Amerikaanse aanbieders. En dat geldt ook voor andere technologische diensten”, zei hij. Hij doelde op de dominantie van bedrijven als Microsoft en Amazon bij clouddiensten. Knot zei dat ook binnen DNB actief gekeken wordt naar alternatieven voor deze Amerikaanse dominantie en pleitte voor de invoering van de digitale euro als alternatief betalingssysteem voor burgers en bedrijven naast de huidige betaalinfrastructuur.

Europese samenwerking nodig

De belangrijkste boodschap die de drie hebben voor het kabinet is een verdere versterking van de Europese samenwerking, juist nu internationaal samenwerken geen vanzelfsprekendheid meer is. „De toenemende geopolitieke spanningen onderstrepen het belang van de economische en politieke veerkracht van Europa en de noodzaak van risicodeling”, aldus het CPB. Europa moet dus werken aan het vergroten van de strategische autonomie. Knot: „Er moet gewerkt worden aan het verdiepen van de Europese interne markt en het wegnemen van een aantal belemmeringen in de handel. Dat geldt ook voor de Europese kapitaalmarkt, waar het toezicht meer geharmoniseerd moet worden.” De AFM voegt toe: „Nu is het moment om de belofte van een echte Europese interne markt waar te maken.”

Dat kan langs verschillende lijnen: zo moet Europa werken aan een bankenunie en een kapitaalmarktunie, zodat Europese bedrijven en beleggers minder afhankelijk worden van de Amerikaanse kapitaalmarkt en zelf een robuust systeem van investeringen kunnen opzetten. „De kapitaalmarkt in de EU is nu te versnipperd”, aldus Hasekamp. De drie instituties pleiten voor een verdere versimpeling van de vele nationale regels die nu in de Unie gelden. Bedrijven hebben daar last van.

Ook moet Europa samen doen wat er samen nodig is: denk aan publieke investeringen in defensie, verduurzaming en innovatie. Volgens het CPB zou dit via gemeenschappelijke Europese belastingen gefinancierd moeten worden via de Europese begroting. Dat is structureel een betere oplossing dan financiering via het aangaan van gezamenlijke Europese schulden of het tijdelijk oprekken van de begrotingsregels in de eurozone. „Dat zou hooguit tijdelijk een oplossing zijn en dan verdient het de voorkeur om dat op Europees niveau te doen”, aldus Hasekamp.

Volgende week debatteert de Tweede Kamer met de drie instituten over hun bevindingen en hun aanbevelingen.