Conny Braam en de Breesaap, die verdween onder de vooruitgang

Het is toch even schrikken. Want hoezeer het de bedoeling van straatboekenkastjes is dat er boeken uitgehaald worden, en hoe vriendelijk ‘Annette’s bieb’ in Wierden, om de hoek van begraafplaats Appelhof er ook bijstaat, het prominente exemplaar van De Boekendief (een oorlogsroman van Markus Zusak) maakt dat je enige gêne voelt om hier een boek weg te nemen. In elk geval die Boekendief maar laten staan. Erachter schuilt de roman De woede van Abraham van Conny Braam uit 2000 over de ontberingen van de arbeiders die anderhalve eeuw eerder – bijna tweehonderd kilometer ten westen van Wierden – het Noordzeekanaal groeven.

Op pagina 242 zit, waarschijnlijk bij wijze van boekenlegger, een notitievelletje van de Wierdense uitvaartondernemer Vunera (‘Voor uw naaste een respectvol afscheid’) en dat is waarschijnlijk geen toeval, al dadelijk in het begin spoelt er in De woede van Abraham een lijk aan op het Noordzeestrand bij Velsen. Het is het lichaam van een zwarte man en wanneer Nicolas Abraham – boer, strandjutter, opzichter – met het lichaam naar Velsen trekt, blijkt dat ‘een respectvol afscheid’ er niet in zit. „Here Jezus, een zoon van Cham….” prevelt de predikant. Voor zwarte mensen is op zijn kerkhof geen plaats. „Genesis negen, vers vijfentwintig tot zevenentwintig„. Uiteindelijk begraaft Abraham de drenkeling in de duinen – een overtreding die veel verder in het boek ernstige gevolgen zal hebben.

Daarbij wordt hij geholpen door de jonge journalist Ezekiel Boerhaave van de Opregte Haarlemsche Courant (voor u zich allerlei plagerijen over de staat van de journalistiek in het hoofd haalt, „opregte” heeft in deze context niets met oprechtheid van doen), die naar de Breesaap, zoals het gebied ten westen van Velsen heette, is afgereisd uit fascinatie voor de vooruitgang. Die neemt de gedaante van een kaarsrechte lijn, die zo – pats, boem – van Amsterdam naar de kust leidt: het toekomstige Noordzeekanaal.

Ongerept gebied

Dwars door de duinen, dwars door het land dat Abraham (een voor de toorn van het tsarenbewind gevluchte Rus) bestiert. Braam geeft een prachtig beeld van Boerhaaves eerste verkenningstocht door het grotendeels ongerepte gebied: „Door de boomkruinen vielen angstaanjagende lichtbundels die schitterden op het sponsachtige mos waarin zijn schoenen wegzakten.” Allemaal verdwenen voor die „vooruitgang” en inmiddels ook nog toegedekt door de schadelijke stoffen die de door het kanaal gelokte staalfabriek al decennia over het overgebleven land en zijn inwoners uitstrooit.

In De woede van Abraham wordt de journalist Boerhaave – een bewonderaar van Multatuli tot in al zijn vezels – verliefd op Lena, de dochter van Abraham en samen trekken zij zich het lot aan van de duizenden arbeiders die in volle uitbuiting het kanaal moeten graven. Het leidt tot hartverscheurende taferelen en stevige rellen, door Braam bloedig en beeldend beschreven. Ook in Boerhaave „welden er krachtige volzinnen […] op”. Met „de beelden van het oproer geëtst op zijn netvlies, het stof nog op zijn jas en het vuil onder zijn nagels, was het niet moeilijk woorden te vinden die de brave burgers zouden doen sidderen in hun leunstoelen.”

Dat was buiten de eindredactie gerekend. Boerhaaves chef, de grote Conrad Busken Huet, schrapte zonder omwegen al het opruiends uit het werk van zijn verslaggever. Gelukkig is de fictie van Braam er nog. De woede van Abraham is zo’n roman die die duidelijk maakt dat je de waarheid soms moet verzinnen.