De mythische Londense metromug ontstond in het Midden-Oosten

Het is een (onder entomologen) bekend verhaal. Alsof het allemaal nog niet erg genoeg was werden de mensen die in de Londense metro schuilden voor de bombardementen tijdens de Duitse Blitzkrieg in de Tweede Wereldoorlog ook nog eens belaagd door venijnige muggen die in groten getale huisden in de ondergrondse. De mug wordt sindsdien London Underground mosquito genoemd, maar leeft overal ter wereld in kelders, metrobuizen en parkeergarages en voert officieel de naam Culex molestus.

C. molestus is nauw verwant aan de bovengronds levende muggensoort Culex pipiens maar verschilt doordat hij mensen bijt (C. pipiens bijt uitsluitend vogels), niet tegen kou kan, geen bloedmaaltijd nodig heeft voordat-ie eieren legt en kan paren in kleine ruimten (C. pipiens paart meestal in van die grote muggenzwermen in de buitenlucht). Omdat er uitwendig verder geen verschil te zien is, noemen veel biologen hem liever geen aparte soort maar de ‘molestus-vorm’ van Culex pipiens – maar dat is een beetje een kwestie van smaak, want onderling kruisen de twee eigenlijk niet.

Een nieuwe studie door geneticus Yuki Haba van Princeton University (VS) en een groot internationaal consortium muggenonderzoekers werpt nu meer licht op de evolutie van deze twee muggensoorten. Door het aflezen en analyseren van ruim 350 complete genomen van C. pipiens en C. molestus, voornamelijk uit Europa, het Midden-Oosten en Noord-Afrika, berekenen de auteurs veel nauwkeuriger dan eerder mogelijk was geweest dat C. molestus slechts enkele duizenden jaren geleden (minimaal 1.300, maximaal 12.500 jaar geleden) uit C. pipiens geëvolueerd moet zijn. Omdat de zuidelijke populaties van C. molestus in de evolutionaire stamboom als eerste aftakken van C. pipiens en ook nog deels bovengronds te vinden zijn, denken ze dat de soortvorming in het Midden-Oosten moet hebben plaatsgevonden – vermoedelijk door evolutionaire aanpassing aan de mens; eerst bovengronds in geïrrigeerde landbouwgebieden, later ondergronds in dorpen en steden.

C. molestus plant zich doorgaans voort op ondergrondse locaties die onder water staan, zoals in deze Londense kelder drie verdiepingen onder de grond.

Foto Yuki Haba/Princeton University

Vergelijkbare conclusie

Eigenlijk is dat niet zo verrassend; de verschillen tussen C. molestus en C. pipiens duiden op een aanpassing aan de mens als ‘gastheer’ (zoals parasitologen dat eufemistisch noemen) en al in 2004 werd in Science een vergelijkbare conclusie getrokken bij een eerder genetisch onderzoek. Toen publiceerde een team onder leiding van Dina Fonseca (ook medeauteur van de nieuwe studie) een voor die tijd uitgebreide genetische analyse en ontdekte ook al dat C. molestus geëvolueerd moest zijn „in menselijke nederzettingen na het ontstaan van de landbouw […] 10.000 jaar geleden”. Fonseca mailt desgevraagd: „Ik ben blij dat ons nieuwe onderzoek mijn eerdere resultaten bevestigt.”

Het vormt, zegt ze, een mooie verfijning, met veel betere data en een uitgebreidere analyse, van een scenario dat in grote lijnen al decennia in de steigers stond. Maar vreemd genoeg is dat niet de draai die Haba en zijn medeauteurs aan hun artikel geven. Ze claimen namelijk dat hun werk revolutionair is omdat het „de mythe omver werpt” dat C. molestus ter plekke in de Londense ondergrondse ontstaan zou zijn. „Ons werk ontkracht een van de meest geciteerde voorbeelden van snelle urbane evolutie – een voorbeeld dat al 25 jaar tot de verbeelding spreekt van wetenschappers en leken.”

Dat is een opmerkelijke claim, want vrijwel geen serieuze onderzoeker heeft ooit beweerd dat de hele soort Culex molestus ook daadwerkelijk in de Londense metro ontstaan zou zijn. Ja, in de populaire media kom je dat verhaal tegen, maar dat komt door een hardnekkig misverstand. In 1999 werd namelijk een onderzoek gepubliceerd waaruit bleek dat de populaties van C. molestus in de buizen van verschillende lijnen van de Londense metro niet alleen sterk genetisch verschillen van C. pipiens maar ook van elkaar: de muggen langs de Central, Bakerloo en Victoria Line hebben in de 150 jaar sinds de aanleg van de ondergrondse ieder zo hun eigen genetische signatuur gekregen. Het artikel trok de aandacht, ook omdat de eerste auteur, Katherine Byrne, heel grappig kon vertellen over muggen in verschillende metrobuizen die nooit allemaal tegelijk konden overstappen op station Oxford Circus.

Reizigers in de Londense metro.

Foto Tolga Akmen/EPA/ANP

Een eigen leven

Het was een interessant onderzoek aan muggenevolutie in de Londense metro, maar er werd natuurlijk niet gesuggereerd dat de hele soort C. molestus ook in Londen zou zijn ontstaan. Toch was dat een nuance die veel media (en een enkele bioloog) ontging, want sindsdien doken in de pers regelmatig verhalen op over de mug die aan de metrobuizen van de Britse hoofdstad haar ontstaan te danken zou hebben. Dat verhaal begon zijn eigen leven te leiden, maar de biologen die zich bezighouden met de muggen wisten wel beter.

Dat Haba en zijn team nu toch debunking van die mythe als hoofdboodschap van hun artikel maken is eigenlijk een beetje overbodig. Want hun werk is ook als overtuigende bevestiging van een al gangbaar scenario een grote stap vooruit. Je zou bijna gaan denken dat de auteurs een stroman nodig hadden om hun publicatie net dat beetje kracht bij te zetten om het in toptijdschrift Science gepubliceerd te krijgen.