De vijver met linkse kiezers is aan de kleine kant, dus zijn groeimogelijkheden voor GroenLinks-PvdA beperkt

16 uren geleden 1

Komt links weer aan zet? De titel was al tobberig, de discussieavond zelf, in debatcentrum Pakhuis de Zwijger in Amsterdam, was dat woensdagavond al helemaal. In de vraag zat het probleem al verborgen: links heeft het initiatief niet, deze verkiezingen. Het publiek bestond volgens een peiling vooraf in ruime meerderheid uit GroenLinks-PvdA-stemmers.

Nee, „echt lekker gaat het niet met links”, zei journalist Coen van de Ven van medeorganisator De Groene Amsterdammer, auteur van het boek Een links verhaal. Kiezers zijn in 2023 meer dan ooit weggebleven, en komen tot nu toe niet terug. Ondanks het falen van de (radicaal-)rechtse coalitie van PVV, VVD, NSC en BBB staat GroenLinks-PvdA al twee jaar stabiel in de peilingen, tussen de 22 en de 26 Kamerzetels.

En tot overmaat van ramp dreigde oud-PvdA-voorzitter Felix Rottenberg deze avond op de SP te gaan stemmen als de nieuwe fusiepartij het te weinig over migratie wil hebben. Veel leden, ook deze avond, hebben moeite met dat onderwerp, het helpt Wilders alleen maar, vinden ze. „Dat vind ik laf!”, riep Rottenberg uit. „Als we dit gesprek niet aangaan, dan maken we Wilders juist stabiel.”

Een veelgehoorde klacht onder linkse kiezers en prominenten is dat deze verkiezingen niet gaan over wat zij belangrijk vinden – ongelijkheid, armoede, klimaat

Een veelgehoorde klacht onder linkse kiezers en prominenten is dat deze verkiezingen niet gaan over wat zij belangrijk vinden. Ze gaan, in ieder geval de grote debatten, vooral over ‘rechtse’ onderwerpen, zoals migratie. Proberen zij het in de campagne meer te hebben over ‘linkse’ thema’s als ongelijkheid, armoede of klimaat, dan slaat het niet aan. Directeur Noortje Thijssen van het Wetenschappelijk Bureau van GroenLinks zei in Pakhuis de Zwijger: „Er is gewoon een linkse meerderheid, als het om sociaal-economische thema’s gaat. Als de verkiezingen alleen zouden gaan over de zorg, herverdeling of inkomens, dan zouden wij gewoon winnen.”

Bevlogenheid

Toch kan het zomaar anders lopen, bij de Tweede Kamerverkiezingen van volgende week woensdag. GroenLinks-PvdA is weliswaar stabiel, maar wel stabiel groot. Als de partij groter wordt dan het CDA, D66 of de VVD, dan zou lijsttrekker Frans Timmermans het initiatief in de formatie kunnen nemen. En je hoort er weinig over, maar het fusieproces tussen GroenLinks en PvdA verloopt rustig, veel rumoer of incidenten.

Frans Timmermans voert een assertievere campagne dan twee jaar geleden. Wel is de bevlogenheid die te merken was op het ledencongres eerder deze zomer weer wat weggeëbd. Het ging toen over de motie van Kamerlid Kati Piri, die pleitte voor een volledig wapenembargo tegen Israël, inclusief onderdelen voor het Iron Dome-raketschild, dat Israëlische burgers beschermt. Die motie had een groot effect op de sfeer in de linkse beweging: eindelijk vinden we weer iets spannends.

Maar echt vonken wil het sindsdien nog niet. De partij probeerde campagne te voeren met het thema wonen, maar verloor dat onderwerp gaandeweg uit het oog. Het eerste incident van betekenis vond deze week plaats. Donderdag moest Timmermans overal uitleggen waarom zijn nummer twee, Esmah Lahlah, had gesolliciteerd als burgemeester van Tilburg. Haar kandidatuur werd gelekt, ze kreeg het ambt niet. Timmermans wist van niets.

Campagnemachine D66

Feit blijft: de partij staat vrij eenzaam in een rechts politiek landschap, dat alleen maar verder verrechtst. Dat landschap bestaat niet langer uit twee blokken, centrumlinks en centrumrechts, maar daar is een blijvend radicaal-rechts blok bijgekomen. Politicoloog Simon Otjes had twee jaar geleden berekend dat progressieve partijen (inclusief D66 en Volt, exclusief de ChristenUnie) met 47 Kamerzetels het laagste zetelaantal sinds 1925 hadden behaald.

De boodschap van deze campagne is meer toegespitst op teleurgestelde VVD’ers dan op linkse kiezers

GroenLinks en PvdA gingen een fusieproces aan om links weer relevant te maken voor de macht. Maar de trend onder kiezers is een andere. D66, meer een campagnemachine dan een vereniging van ideologische scherpslijpers, heeft dat ingezien. De boodschap van deze campagne is meer toegespitst op teleurgestelde VVD’ers dan op linkse kiezers. Lijsttrekker Rob Jetten heeft het nu veel meer over migratie, nationale trots en een kleine overheid.

Voorgangers van Frans Timmermans hadden het nog over doorbraken met progressieve partijen, of droomden mee over een ‘linkse lente’. Timmermans is realistisch genoeg om te weten dat hij er praktisch alleen voor staat. Hij zegt op campagne vaak dat Nederland weliswaar in kiezersgedrag een rechts land is, maar dat GroenLinks-PvdA als enige echt linkse partij een beslissende rol kan spelen in een kabinetsformatie. De partij zou, met andere woorden, rechts beleid net wat minder rechts kunnen maken.

Een kleine linkse vijver

Veel meer zit er niet in voor links, blijkt ook uit kiezersonderzoek van Ipsos I&O. GroenLinks-PvdA heeft eigenlijk maar weinig groeipotentieel. Nieuwe kiezers die erbij komen, gaan er af bij andere progressieve partijen, met name de SP (13 procent), D66 en PvdD (beide 12 procent). Daarbuiten is nauwelijks beweging. De meeste linkse en progressieve partijen zijn al niet groot, dus GroenLinks-PvdA vist in een klein links vijvertje.

De oorzaken liggen niet zozeer in de campagne, ze zijn structureler. In de eerste plaats is Nederland niet alleen politiek verrechtst, het zogeheten Overton-venster is flink meebewogen. Dat venster is te zien als een spectrum waarbinnen opvattingen acceptabel worden geacht door de publieke opinie en opinieleiders. Schuift de publieke opinie op, dan beweegt het venster mee. Het gevolg is deze campagne goed te zien. Het gesprek gaat veel over migratie, soms zelfs ‘remigratie’. En als er termen als ‘radicaal’ vallen, dan krijgt GroenLinks-PvdA die, bijvoorbeeld van VVD-lijsttrekker Dilan Yesilgöz.

Het tweede probleem voor links is dat kiezers die term heel anders zijn gaan zien. Politicologen leggen dat zo uit: in de jaren zeventig was de links-rechts-tegenstelling economisch, en ging het conflict over herverdeling. In de jaren negentig ontstond consensus over dat vraagstuk, want ook linkse partijen bekeerden zich tot het marktdenken. Er kwam een nieuw conflict voor in de plaats:culturele kwesties. De islam, de multiculturele samenleving, migratie. In dat conflict is links vaak in het defensief.

‘Kosmopolitisch, elitair’

Journalist Coen van de Ven onderzocht vorig jaar hoe het beeld van ‘links’ in drie decennia radicaal is veranderd, door te kijken naar krantenartikelen en Kamerdebatten. Met termen als zorg, onderwijs of sociaal-economische thema’s wordt links steeds minder geassocieerd, zo blijkt. Opeens begonnen termen als „kosmopolitisch, elitair, activistisch en moralistisch” dominant te worden. Dat beeld, onder meer het resultaat van jaren hard werken door Geert Wilders, is bij veel kiezers blijven hangen. GroenLinks-PvdA vindt het moeilijk dat beeld van zich af te schudden.

Het beeld, van „kosmopolitisch, elitair, activistisch en moralistisch” onder meer het resultaat van jaren hard werken door Geert Wilders, is bij veel kiezers blijven hangen

Hier komt bovenop dat deze verkiezingen eigenlijk te vroeg komen voor GroenLinks-PvdA. De fusie is niet alleen organisatorisch, maar ook inhoudelijk nog lang niet klaar. Er is nog geen dichtgetimmerde ideologie, meer een los bouwwerk van ‘groene’ en ‘rode’ ideeën. Er is een eerste aanzet geschreven, waarbij veel draait om het woord ‘solidariteit’. Het idee: het is solidair om voor herverdeling te zijn, maar het is óók solidair om voor klimaatbeleid te zijn.

Het ontbreken van een gezamenlijke ideologie leidt tot onzekerheid. GroenLinks-PvdA’ers aan de top zeggen vaak dat het fusieproces nu eenmaal een zaak van lange adem is, ook voordat kiezers het idee van de nieuwe ideologie goed kunnen volgen. Frans Timmermans, van huis uit een PvdA’er, valt misschien wel hierom deze campagne opvallend vaak terug op een klassiek sociaal-democratisch verhaal. Zo praat hij als het gaat om anti-migratiegevoelens in sociaal-economische termen. Tegen NRC gaf hij het voorbeeld van een wethouder uit Heerlen. „Die zegt dan tegen mensen: ‘Je energierekening is zo hoog, weet je wat, jij krijgt van mij een nieuwe, energiezuinige koelkast.’ Helpt dat? O, dat helpt.”

Twee ingewikkelde opdrachten

In een context die niet positief is voor links moet een linkse partij de verkiezingen zien te winnen. Twee jaar geleden was de hoop dat een samengaan van twee partijen zou leiden tot een enorme zetelwinst, maar het uiteindelijke aantal van 25 (een winst van 8 zetels) werd in de partij als een nederlaag beleefd. Nu moet de partij twee dingen tegelijk doen: de verkiezingen moeten worden gewonnen, en het interne fusieproces mag niet verstoord worden. Dat zijn twee ingewikkelde opdrachten.

Kandidaat-Kamerlid Marjolein Moorman (GroenLinks-PvdA) wilde woensdag in Pakhuis de Zwijger positief blijven. Als je naar de moeilijke start van andere fusiepartijen kijkt, zoals het CDA ooit, dan is GroenLinks-PvdA „een eclatant succes”, zei ze. „Op links zijn we nooit zo goed in het vieren van successen. Maar hallo mensen, we zijn wel de tweede partij van Nederland.”

Lees het hele artikel