Defensie meldt aanschaf Israëlische wapens niet

Defensiewoordvoerder Kati Piri (GroenLinks-PvdA) wil het toch even zeker weten: wie zijn de leveranciers?

Het is woensdagavond 26 november en de vaste Kamercommissie voor Defensie vergadert in de Tweede Kamer met minister Ruben Brekelmans (VVD) en staatssecretaris Gijs Tuinman (BBB) over een ‘incidentele suppletoire begroting’. Defensie wil extra materieel aanschaffen voor de bestrijding van drones: meer Iris-radars en meer ‘Skyranger’-snelvuurkanonnen. Alleen is het budget voor 2025 op. Via de aanvullende begroting kan er geld uit 2026 naar voren worden gehaald, en kunnen de contracten nog dit jaar worden getekend. Het gaat om een bedrag tot 2,5 miljard euro.

Een alledaags begrotingsdebat, zou je zeggen. Maar dat weekend zijn er meermaals onbekende drones gesignaleerd boven vliegbasis Volkel en Eindhoven Airport, die het vliegverkeer enkele uren stil hebben moeten leggen. De incidenten hebben voor onrust gezorgd.

Om te laten zien dat het departement dicht op de bal zit, heeft staatssecretaris Tuinman een aanvullende brief gestuurd met alle éxtra investeringen die Defensie wil gaan doen voor de bestrijding van Unmanned Aerial Systems (UAS), zoals drones in defensiejargon worden genoemd.

Het departement gaat extra geld uittrekken voor het Colt C7-geweer, waarmee soldaten zelf kleine drones kunnen neerschieten. De speciaal vizier om drones mee neer te schieten, wordt gemaakt door Smartshooter, een Israëlisch bedrijf dat wapens levert aan het Israëlische leger (IDF) – maar dat weet de Tweede Kamer niet. In de brief die Tuinman naar de Kamer heeft gestuurd noemt hij Smartshooter niet.

NRC deed onderzoek naar het Smash-systeem, en ontdekte dat de Israëlische vizieren al sinds 2020 door het ministerie van Defensie worden getest, maar dat de herkomst ervan nooit aan de Kamer werd gemeld.

Lees ook

Defensie koopt honderd extra radars die waarschuwen voor drones

Nederland koopt regelmatig wapens in Israël – in de afgelopen vijf jaar voor een bedrag van ongeveer 1,5 miljard euro. Maar sinds het uitbreken van de oorlog in Gaza, en dus sinds de aanwijzingen dat Israël zich schuldig maakt aan genocide tegen de Palestijnen zich hebben opgestapeld, zijn Israëlische wapenaankopen gevoeliger geworden.

Defensiewoordvoerder Piri wil daarom zeker weten dat Defensie géén nieuwe Israëlische spullen aanschaft. De instemming van GroenLinks-PvdA voor de suppletoire begroting hangt daarvan af, zo zegt ze tegen Kamerlid Daniël van den Berg (JA21): „In tegenstelling tot de fractie van JA21 heeft mijn fractie bezwaren tegen sommige leveranciers waar Defensie eerder bestellingen heeft geplaatst.”

Staatssecretaris Tuinman draait om het antwoord heen: hij kan geen inzicht geven in alle producenten. Wel wil Tuinman de Kamer verdere informatie verstrekken in een ‘vertrouwelijke bijlage’, zo zegt hij tijdens de commissievergadering. Om GroenLinks-PvdA over de streep te trekken, doet hij alvast een belofte: „.”

Israëlisch familiebedrijf

Smartshooter is geen Israëlische multinational zoals Rafael of Elbit Systems, maar een klein bedrijf uit de kibboets Yagur in het noorden van Israël. Ceo Michal Mor, opgeleid als psycholoog, begon met de ontwikkeling van het wapen toen haar echtgenoot in 2006 als reservist moest vechten. „Hij moest Libanon in met een M16-geweer met een stalen vizier. Het was verschrikkelijk”, vertelt Mor in een interview met de Israëlische krant Haaretz.

Met een paar minuten training kan iedere militair een scherpschutter worden. ‘One shot, one hit’, is de marketingslogan van Mors bedrijf

Met de Smash 3000 schiet ook een amper getrainde Israëlische reservist bijna altijd raak. De kleine kijker kan worden gemonteerd op elk geweer en kost 30.000 sjekel (iets meer dan 8.000 euro). Een AI-algoritme herkent het doel en berekent de ideale kogelbaan. Met een paar minuten training kan iedere militair een scherpschutter worden. is de marketingslogan van Mors bedrijf.

Het Nederlandse ministerie van Defensie heeft de Smash 3000 al langer in beeld. In 2021 start de Landmacht een proef met een eerdere versie van het systeem, de Smash 2000. Het Landmacht E-zine – een online publicatie die voor iedereen te lezen is – wijdt er een reportage aan onder de kop ‘Geen drone ontkomt’.

„Toen we dit systeem tegenkwamen was de gedachte meteen: mooie technologie!”, vertelt kapitein Daniël van Dijk in de Defensiekrant. „We kijken nu hoe het systeem werkt en welke toepassingen de Smartshooter kan hebben in ons optreden.” 

De proefsessies met de Smash 2000 zijn succesvol, blijkt uit een evaluatie uit 2021 van de ‘Werkgroep internationaal recht en conventioneel wapengebruik’ van het ministerie van Defensie. „Uit de testresultaten blijkt dat het middel bij inzet tegen enkelvoudige doelen, zoals een drone in een anderszins leeg luchtruim […] de trefferkans verhoogt”, zo valt te lezen in de evaluatie, „ook voor minder ervaren schutters„.

De stelt vast dat de landmacht de Smash 2000 wil gebruiken tegen drones, maar dat Smartshooter het middel ook aanbiedt voor inzet „tegen vijandelijk personeel, waaronder gebruik in complexe situaties met een hoog risico op nevenschade of het raken van omstanders”.

Over het gebruik tegen mensen is de werkgroep niet enthousiast. Als het vizier eenmaal een ‘lock’ heeft, neemt de Smash 2000 de trekker van de schutter over. Als een militair per ongeluk een verkeerde lock maakt, gaat het wapen vrijwel meteen af – zonder dat de schutter nog kan ingrijpen. In de chaos van een vuurgevecht kan de Smash 2000 zo het risico op „onbedoelde schade of slachtoffers” vergroten. De werkgroep stemt in met het gebruik van de Smash 2000, maar onder voorwaarde dat hij alléén wordt ingezet tegen drones.

Lees ook

Drones ‘verjaagd’ boven Vliegbasis Volkel en Eindhoven Airport

Gaza-oorlog

Tijdens de Gaza-oorlog worden de vizieren door de IDF op grote schaal gebruikt, en waarschijnlijk niet alleen tegen drones. Een bericht op Israel Defense uit 2023 meldt dat de Smash 3000 „intensief” wordt gebruikt door Israëlische militairen in straatgevechten in Noord-Gaza.

In 2022 plaatst Defensie een eerste bestelling bij Smartshooter. Ceo Mor is opgetogen, meldt EDR Magazine: „Ik heb er alle vertrouwen in dat onze Smash-technologie de Nederlandse krijgsmacht in staat stelt om hun soldaten beter te beschermen.”

Daarna gaat de „smartshooter” mee met Nederlandse militairen naar Irak, zo laat defensieminister Henk Kamp (VVD) zich begin 2022 tegen de Tweede Kamer ontvallen. Hij doelt op de Smash 2000. „Dat is een geweer waarmee je drones uit de lucht kunt schieten.” In mei 2023 geeft landwachtcommandant Martin Wijnen op een kazerne in Vredepeel een rondleiding aan zijn Franse collega Pierre Schill. Daarbij is ook een „demonstratie” van de „Smart Shooter”, zo schrijft Wijnen op Facebook.

Op zijn Facebook-pagina schrijft landwachtcommandant Martin Wijnen in 2023 over de presentatie van het Smash-systeem van Smartshooter in Vredepeel.

Hoewel de eerste contracten dus al zijn getekend, kondigt het ministerie pas op 19 december 2024 een grote order voor de Smash 3000 aan, in een brief aan de Tweede Kamer. Het is ruim een jaar nadat de bloedige Gaza-oorlog startte en de kritiek op de nietsontziende bombardementen op Palestijnse burgers groeit. Zuid-Afrika heeft tegen Israël een zaak aangespannen bij het Internationaal Gerechtshof in Den Haag op grond van het Genocideverdrag.

„De voortdurende oorlog in Oekraïne en de recente ontwikkelingen in het Midden-Oosten”, zo schrijft staatssecretaris Tuinman aan de Kamer, „tonen de acute en toenemende inzet van onbemenste systemen, Unmanned Aircraft Systems (UAS), op het slagveld.”

Defensie wil een „toolbox” aanschaffen voor zogeheten Extended All Arms Air Defence (eAAAD). De toolbox bestaat uit een sensor die waarschuwt als er drones in de buurt zijn, een draagbare stoorzender en „elektro-optische richtmiddelen” voor het persoonlijke wapen van de militairen in het veld. „Deze middelen vergroten de trefzekerheid op kleine drones op een afstand van minimaal 200 meter aanzienlijk.”

Met de ‘richtmiddelen’ doelt Tuinman op de Smash 3000 van Smartshooter, maar dat staat niet in de brief. Wel staat er dat de staatssecretaris haast wil maken: „Gezien de urgente noodzaak om tijdig over deze capaciteit te beschikken (…) is Defensie voornemens om in de loop van Q1 2025 de contracten voor deze middelen af te sluiten.” Met de aanschaf is een bedrag tot 250 miljoen euro gemoeid.

‘Geen leverancier uit Israël’

Zo schaft Defensie een Israëlisch vizier aan zonder dat de Kamer hiervan op de hoogte is gebracht. Volgens Defensie hoeft dat ook niet, want het gaat om een aankoop van minder dan 250 miljoen euro – daarover hoefde de Tweede Kamer niet uitgebreid te worden voorgelicht.

Voor het ministerie van Defensie staat vast dat de Smash 3000 een belangrijk middel is waar er meer van moeten worden gekocht. Dit najaar zorgen onbemande vliegtuigjes van Denemarken tot Duitsland voor paniek en afgelaste vluchten. In Polen moeten Nederlandse F-35’s in actie komen om afgedwaalde Russische Shahed-drones uit de lucht te schieten.

Voor het begrotingsdebat met de Tweede Kamer op 26 november kondigt staatssecretaris Tuinman daarom – in omfloerste termen – aan dat er extra Smash-vizieren zullen worden gekocht: „Ook versterkt en breidt Defensie de krijgsmachtbrede eAAAD-toolbox uit met (…) meer en nieuwe draagbare C-UAS-systemen.”

In antwoord op vragen van NRC stelt het ministerie van Defensie dat het „in verband met zijn onderhandelingspositie” geen uitspraken doet over leveranciers tot de contracten zijn getekend. „In verband met de huidige geopolitieke situatie” vindt het departement het ook „onverstandig bepaalde militaire informatie openbaar te delen”.

De militairen zelf schatten dat blijkbaar anders in. Zo schreef het Landmacht E-zine afgelopen november opnieuw over de Smash 3000 – met foto’s van het systeem erbij. „Verder krijgen groepen infanterie zogeheten Smart Shooters voor de Colt waarmee ze drones accurater kunnen bevuren.”

Maar dat is niet wat op de agenda staat van het commissiedebat op 26 november: dat debat gaat over de 2,5 miljard die Defensie naar voren wil halen voor de aankoop van Skyrangers en Iris-anti-droneradars die het ministerie wil kopen. Defensiewoordvoerder Kati Piri heeft voorafgaand aan het debat schriftelijk gevraagd wie de leverancier is van ‘gerelateerde voertuigen en verbindingen’ voor de Iris-radars. Het departement wilde daar schriftelijk niet op „ingaan”.

De volgende dag, als de vaste Kamercommissie bij elkaar is, legt Piri daarom de vraag nog maar eens voor aan de bewindslieden Brekelmans en Tuinman. Voor de fractie van GroenLinks-PvdA is het „van essentieel belang” om te weten wie de leverancier is, zo zegt Piri.

Defensiewoordvoerder Van den Berg van JA21 legt de vinger op de zere plek: gaat Piri nu bezwaar maken tegen spullen als deze uit Israël komen? De bescherming van Nederland moet toch voorop staan? Piri schudt van ‘nee’: „Hierover verschillen wij gewoon van mening.”

Zo is voor iedereen duidelijk wat Piri bedoelt: geen wapens uit Israël is een harde voorwaarde voor steun van GroenLinks-PvdA. Piri wil bovendien weten wat Tuinmans brief van afgelopen dinsdag (waarin een verwijzing zat naar de Smash 3000) te maken heeft met de ‘incidentele suppletoire begroting’.

Tuinman geeft daar geen duidelijk antwoord op, begint wel over de eAAAD-toolbox. „In dat project zit bijvoorbeeld een detectiemiddel […] en dat je als individuele militair een mogelijkheid hebt om die drones uit de lucht te halen. De contracten daarvoor zijn al getekend. We gaan er extra budget bovenop doen en dan gaan we er meer van afroepen.”

Zo kondigt de staatssecretaris toch de extra vizieren uit Israël aan, in een debat dat volgens Defensie ergens anders over gaat: de Skyrangers en Iris-radars. Aan het einde van het debat stelt Tuinman Kamerlid Piri nog eens gerust: voor dát project zijn geen Israëlische leveranciers voorzien.

Maar Piri voelt zich het bos in gestuurd. „De bewindspersonen moeten hier snel opheldering over geven. Het heeft er alle schijn van dat de Kamer hier is misleid.”