Joelia Navalnaja: „We moeten blijven vechten en ik ben ervan overtuigd dat we op een dag zullen winnen”

Joelia Navalnaja was begin 2022 voor het laatst in Rusland toen ze toestemming kreeg om haar man, oppositieleider Aleksej Navalny, te bezoeken in een strafkamp buiten Moskou, waar hij telkens hogere straffen uitzat. „Ze zullen me vergiftigen”, fluisterde hij tegen haar in een van de gangen, zo ver mogelijk van de cipiers vandaan. „Yep, ik weet het”, antwoordde zij, waarop hij haar omhelsde van pure vreugde.

In zijn autobiografie Patriot, die dinsdag verschijnt, schrijft hij volgend op deze ontmoeting met zijn vrouw: ‘Waar had ik ooit iemand kunnen vinden, die de allermoeilijkste onderwerpen met mij kon bespreken, zonder allerlei drama en handenwringen? Ze begreep het helemaal en, net als ik, zou ze hopen op het beste, maar uitgaan van het slechtste en zich daarop voorbereiden.’

Het slechtste scenario werd werkelijkheid: op 16 februari 2024 stierf Navalny in strafkolonie Poolwolf nabij de Russische poolcirkel. Zeer waarschijnlijk als gevolg van vergiftiging. Zijn begrafenis in Moskou bracht tienduizenden Russen op de been, die hem de laatste eer kwamen bewijzen. Joelia Navalnaja en hun kinderen Dasja en Zachar konden er omwille van hun veiligheid niet bij zijn.

Nog geen 72 uur na de dood van haar man kondigde Joelia Navalnaja aan zijn strijd tegen het regime van Vladimir Poetin voort te zetten. Aan de vooravond van de publicatie van Patriot spreekt ze met NRC via Zoom, vanaf een geheime locatie.

Hoe kijkt u terug op het afgelopen jaar, waarin uw man in gevangenschap stierf?

„Ik zie hoe het graf van Aleksej iedere dag opnieuw bezaaid ligt met verse bloemen. Alle mensen die hem al acht maanden lang komen bezoeken, ben ik dan ook ontzettend dankbaar. Aleksejs moeder [Ljoedmila Navalnaja, die nog in Rusland woont] vertelt me er veel over. Ook vind ik het ontroerend te weten dat die bezoekers van alle leeftijden zijn. Natuurlijk had Aleksej in de eerste plaats een grote aantrekkingskracht op de jongere generaties, die waren heel belangrijk. Maar tegelijkertijd steunden ook veel oudere Russen hem. Regelmatig hoor ik mensen, die drie dagen lang onderweg naar Moskou zijn geweest, zeggen: we konden niet anders dan hier naartoe komen.”

Recent publiceerden journalisten van The Insider documenten waaruit blijkt dat uw man in gevangenschap door vergiftiging om het leven is gekomen. Was u geschokt door die onthulling?

„Ik wist in februari meteen dat Aleksej door Poetin was vermoord. Maar om een volledig beeld te krijgen van wat hem precies is overkomen, moet uitgebreid onderzoek worden gedaan en dat kost tijd. We moeten ons niet baseren op een paar losse documenten, zoals die nu zijn gepubliceerd. En met dat onderzoek, dat in de eerste plaats voor mijzelf heel belangrijk is, zijn we zelf druk bezig.”

Gaat de strijd van uw man door, ondanks zijn dood?

„Absoluut. Aleksej heeft een ongelofelijke kracht doorgegeven, ook aan mij. We moeten blijven vechten en ik ben ervan overtuigd dat we op een dag zullen winnen. Ik weet dat dit niet morgen of overmorgen zal gebeuren en dat het nog jaren kan duren. Maar tegelijkertijd is Rusland onvoorspelbaar en kunnen de dingen razendsnel veranderen. Ik weet zeker dat er veranderingen zullen komen in Rusland en hoop dat die democratisch zullen zijn. Ik denk aan mijn land, aan mijn gezin. Ik wil in Rusland wonen en ik wil dat onze kinderen in Rusland wonen. Ter nagedachtenis van Aleksej.”

Lees ook

Moderne martelaar Navalny bestreed het Kremlin te vuur en te zwaard

Veel mensen verwachtten dat u de leider zou worden van de Russische oppositie in ballingschap. Ziet u zich als zodanig?

„Ik heb dat nooit gezegd, maar wel dat ik Aleksejs werk zou voortzetten. Hij zag het als zijn taak om het Poetin-regime te bestrijden, en ik probeer hetzelfde te doen met mijn medestanders. Veel Russen zijn uit Rusland vertrokken. Niemand weet hoeveel precies, misschien een miljoen. Maar het is een enorm land, waar nog vele miljoenen anderen wonen die er niet aan denken om te vertrekken. Het is voor mij belangrijk om contact met hen te houden.”

Hoe doet u dat?

„Het is heel moeilijk, zeker omdat ik in Rusland tot extremist ben verklaard en de minste connectie met mij gevaar kan opleveren. Godzijdank is YouTube nog niet helemaal geblokkeerd in Rusland. Aleksejs anti-corruptiefonds FBK runt verschillende YouTube-kanalen met dagelijkse berichtgeving en interviews met tegenstanders van Poetin en van de oorlog [in Oekraïne]. Zo bieden we een alternatief voor de staatstelevisie.”

Heeft u enig idee van de omvang van uw aanhang?

„Elk van onze kanalen heeft zo’n 3 miljoen abonnees of meer. Onze meeste kijkers wonen in Rusland. Geweldige, moedige mensen, op zoek naar andere informatiebronnen. Ze willen niet worden blootgesteld aan de staatspropaganda en ik zie de bestrijding daarvan als mijn verantwoordelijkheid en die van FBK. Maar het is ook de verantwoordelijkheid van het Westen als geheel, van oppositiepolitici en van u, buitenlandse journalisten.

In ‘Patriot’ beschrijft Navalny zijn jeugd in Oekraïne, niet ver van Tsjernobyl, en hoe hij tijdens de kernramp in 1986 ontdekte dat de Sovjet-Unie op leugens was gebouwd. Heeft die ervaring hem gevormd?

„Het is altijd moeilijk om voor iemand anders te antwoorden. Maar inderdaad is dit een van zijn vroegste herinneringen. In zijn boek beschrijft hij nauwgezet hoe hij zich als kleine jongen realiseerde dat de staat hem bedroog. Denk je eens in: je bent een kind en, wachtend op je favoriete kinderprogramma kijk je mee naar het nieuws. En dan begrijp je ineens dat ze daar totaal andere dingen zeggen dan jij meemaakt. Zoiets heeft zeker impact gehad. Alleen al uit de woorden waarmee hij het beschrijft, maak ik het op.”

Hij schrijft ook over de Russische veerkracht tijdens de Tweede Wereldoorlog. Is daar een parallel met de oorlog in Oekraïne?

„Dit is absoluut onvergelijkbaar. Van veerkracht in Rusland is nu geen sprake. Het is allemaal propaganda, waarin mensen wordt verteld dat de wereld tegen hen is. Er is geen functionerende economie, geen ontwikkeling, mensen leven in armoede. Na 25 jaar Poetin, die alleen maar achteruitgang heeft geleid, is de enige bron van trots waar Poetin zich aan kan vastklampen het nationale verleden, met name de Grote Vaderlandse Oorlog, zoals de Tweede Wereldoorlog in Rusland wordt genoemd. Maar we hebben verzuimd te erkennen dat al die militaire parades, de verheerlijking van veteranen en de militarisering van scholen voorbereidingen waren op een nieuwe oorlog. Een oorlog die voortkomt uit Poetins volkomen wereldvreemde ideeën.”

Eerder dit jaar stemde Joelia Navalnaja in Berlijn voor de Russische presidentsverkiezingen. Ze verklaarde de naam van haar overleden man, oppositieleider Aleksej Navalny, op het stembiljet geschreven te hebben. Foto snapshot-photography/F Boillot/Shutterstock

Er wordt vaak gezegd dat de overgrote meerderheid van de Russen Poetin steunt. Wat is uw inschatting?

„Russen leven in een dictatuur. Tegenwoordig kun je voor elke openlijk geuite mening, zelfs een like op sociale media, gevangen worden gezet. Het is onmogelijk om onafhankelijke gegevens te verkrijgen over hoeveel mensen Poetin echt steunen. Zijn overwinning bij de presidentsverkiezingen betekent niet dat zijn werkelijke steun echt 80 procent is. Er zijn geen eerlijke verkiezingen, hij staat simpelweg geen uitdagers toe. Ook mijn man niet, die in 2017 een echte presidentiële campagne voerde, zijn kandidatuur ruim een jaar tevoren aankondigde en bijeenkomsten hield in tientallen steden in heel Rusland. Het was duidelijk dat Aleksej veel steun had. Daarom vormde hij een bedreiging.

„Poetins werkelijke, fanatieke aanhang is misschien niet meer dan 10 procent. Maar zijn meest actieve aanhangers zijn ook het zichtbaarst, ze worden naar voren getrokken en benoemd op allerlei posities. Daardoor lijkt het alsof ze met velen zijn. De tegenstanders van Poetin zijn doodsbang, het land uitgezet, in de gevangenis beland, vergiftigd of vermoord. Daarom moeten wij de Russen aanmoedigen om actie te ondernemen tegen het regime, in plaats van te zeggen dat ze allemaal slecht zijn en dat ze Poetin steunen. Dit leidt alleen maar tot wanhoop, waardoor mensen zich gevangen voelen tussen twee vuren. Met steun en motivering van de wereld kunnen zij zich sterker en zelfverzekerder gaan voelen.”

Hebben de westerse sancties wat u betreft effect?

„Het regime van Poetin is gebouwd op geld, voor hem de gemakkelijkste manier om mensen te kopen. Kijk in welke staat hij het land heeft gebracht. In Moskou en andere steden is het leven goed. Maar in Siberië, of zelfs maar 150 tot 200 kilometer van Moskou is het leven beroerd. Logisch dat mensen zich voor veel geld laten omkopen om naar de oorlog te gaan. Natuurlijk is dat geen excuus, want iedereen zou dienst moeten weigeren. Maar het zijn mensen die vaak minder goed zijn opgeleid en worden beïnvloed door de propaganda.”

Lees ook

Na twee jaar sancties is Ruslands economie niet lamgelegd, maar oververhit. Hoe kan dat?

Vindt u dat de sancties ten aanzien van de Russische bevolking moeten worden opgeheven?

„De westerse sancties zijn inconsistent. Ik zie vooral willekeur. Neem de sancties tegen de cipiers van mijn man. Zij mogen nu niet meer naar Europa en de VS reizen, maar deze mensen zijn nooit in het buitenland geweest en zullen dat ook nooit doen. Sancties zouden gericht moeten zijn tegen Poetins oligarchen en corrupte ambtenaren, niet tegen gewone Russen. Poetin wordt hierdoor niet geraakt.”

Tijdens de Sovjet-Unie bestond er een culturele uitwisseling tussen Rusland en het Westen.

„Dat is een heel goed punt. Zelfs ten tijde van de Koude Oorlog werd die voortgezet. Dat zelfs sporters niet meer aan bepaalde wedstrijden mee mogen doen, valt volledig te wijten aan Poetin.”

Er is veel ruzie binnen de Russische oppositie. Hoe kan zij worden verenigd?

„Mijn wedervraag luidt: hoeveel politieke partijen telt Nederland? Verschillende mensen hebben nu eenmaal verschillende meningen, die kun je niet allemaal verenigen. Ik wil benadrukken dat iedereen die tegen Poetin strijdt en bijdraagt aan de val van dit regime, mijn bondgenoot is. Bovendien zijn er veel gemeenschappelijke projecten, waar de oppositie bij elkaar komt.”

U en andere Russische politici krijgen vaak de kritiek dat u zich niet genoeg uitspreekt tegen de oorlog in Oekraïne. Hoe reageert u daarop?

„Kalm, want het is niet waar. Deze vraag wordt ons heel vaak gesteld. Het is belangrijk om te blijven benadrukken dat dit een criminele oorlog is, ontketend door het Poetin-regime. Een oorlog die nooit had mogen uitbreken en allang had moeten eindigen.”

De Russische oppositieleider Aleksej Navalny en zijn vrouw Joelia in 2013 bij een protestmars in Moskou. Foto Evgeny Feldman/AP

Dan mengt woordvoerder Kira Jarmysj zich in het gesprek. De timing is strak en Navalnaja heeft „over drie minuten” een ander interview. Maar Navalnaja voelt zich zichtbaar op haar gemak. „Heeft u nog een politieke vraag?” lacht ze. Maar de vraag die volgt doet haar even verstrakken.

Onlangs zei u op een congres in Slovenië dat sommigen in het Westen opdeling van Rusland als remedie zien tegen de Russische imperialistische dreiging. Uw opmerking dat Rusland één is en niet opgedeeld moet worden in kleinere staten kreeg veel kritiek van activisten, die strijden tegen de Russische kolonialiseringsdrift.

„Zo zei ik het niet. Dergelijke praatjes spelen de Russische propaganda in de kaart. Precies daarmee jaagt Poetin de Russen angst aan.”

In de eerste twee jaar van de oorlog vonden velen in het Westen dat de Russen deze oorlog zelf moesten stoppen door Poetin met een opstand uit het Kremlin te verjagen. Nu begint ook het Westen aan zichzelf te twijfelen. Ziet u een strategie?

„Het Westen heeft een grote fout gemaakt door helemaal geen strategie te hebben. Westerse politici hebben heel lang met Poetin geflirt. Vanuit Rusland wezen wij voortdurend op de criminaliteit en corruptie van zijn regime. Maar het Westen luisterde niet of nauwelijks. En nu is het veel moeilijker om Poetin te stoppen.”

Aleksej Navalny: Patriot. Mijn verhaal. Atlas Contact, 520 blz. € 32,99