Niet in de Londense metro, maar tussen de pyramides: de gewone steekmug evolueerde duizenden jaren eerder dan gedacht

Wetenschappers presenteren bewijs dat het broertje van de gewone steekmug niet is geëvolueerd in moderne steden, maar mogelijk al duizenden jaren geleden in het oude Egypte.

De Culex pipiens pipiens en Culex pipiens molestus lijken zoveel op elkaar dat ze worden gezien als variaties van dezelfde soort. Toch is er een belangrijk verschil: waar de pipiens vooral kiest voor vogels heeft de molestus het vooral voorzien op mensen. Voor het ‘ontstaan’ van de molestus bestaat een spannende verklaring: de Culex pipiens pipiens zou zich de afgelopen twee eeuwen genesteld hebben in Noord-Europese steden. Hierdoor begon de mug zich aan te passen aan het nieuwe leven in vooral ondergrondse metrostations en ook in vochtige kelders. Uiteindelijk zou hierdoor de ‘nieuwe’ molestus variant zijn ontstaan.

Nieuw genetisch onderzoek wijst er echter op dat de molestus-variant al duizenden jaar geleden opdook. En dan niet vanwege een ondergronds bestaan, maar omdat deze in de buurt leefde van vroege landbouwsamenlevingen rond de Middellandse Zee of in het Midden-Oosten. De studie, geleid door onderzoekers van Princeton University, is te vinden in Science.

Het oude Egypte

Jarenlang werd dat ‘metroverhaal’ van de molestus gebruikt als schoolvoorbeeld om aan te tonen dat de toenemende verstedelijking van de afgelopen eeuwen ook een impactvol effect kan hebben op diersoorten. Door dit onderzoek komt dat verhaal dus op losse schroeven te staan. “Deze raadselachtige mug werd beroemd tijdens de Tweede Wereldoorlog in Londen, waar mensen soms ondergronds moesten schuilen. Tijdens later onderzoek leek de mug zó goed aangepast aan dat ondergrondse leven dat men aannam dat hij daar geëvolueerd moest zijn,” zegt Lindy McBride, universitair hoofddocent aan Princeton. “Het werd een schoolvoorbeeld van snelle evolutie in moderne steden. Ondanks dat hebben er echter altijd al gaten gezeten in het hele verhaal. Onze analyses laten nu een hele andere geschiedenis zien.”

Om de echte geschiedenis te ontrafelen werkte het team van McBride samen met ongeveer 150 internationale organisaties. In totaal verzamelden zij ongeveer 12.000 exemplaren van beide muggenvariaties. Uit de DNA-analyses komt een duidelijk beeld naar voren. “Onze analyses wijzen er sterk op dat molestus zich al 1000 tot 10.000 jaar geleden wist aan te passen,” vertelt teamlid Yuki Haba. “Hierbij ontwikkelden ze zich om mensen te kunnen bijten en om dicht bij hen te wonen. Waarschijnlijk was dit al in het Oude Egypte.”

Westnijlvirus

De bevindingen doen echter veel meer dan alleen het ontkrachten van een bekend verhaal. De onderzoekers laten ook zien hoe de genetische samenstelling van deze soort van plaats tot plaats verschilt. “Ons werk laat ook zien hoe deze mug genetisch kan verschillen per locatie”, laat McBride weten. “Dit inzicht kan ons helpen om beter te begrijpen welke rol deze soort speelt bij de verspreiding van het Westnijlvirus van vogels op mensen.”

Het Westnijlvirus is van oorsprong een virus dat voorkomt onder vogels, maar niet onder mensen. De gebroeders pipiens en molestus kunnen hier echter wel voor zorgen: door eerst een besmette vogel en daarna een mens te bijten kan het virus verspreid worden. De vraag is echter hoe vaak dat gebeurd: hiervoor zouden genen van de één in de ander moeten belanden. Zo’n uitwisseling staat ook wel bekend als hybridisatie. Dat proces kan gevaarlijk zijn: het kan nieuwe muggensoorten opleveren die minder kieskeurig zijn en daardoor wel elk dier willen bijten.

Mozes

Gelukkig is er wat dat betreft goed nieuws: het team van McBride en Haba ontdekte dat hybridisatie wereldwijd minder vaak voorkomt dan gedacht. Wel met een kanttekening: als het gebeurt, dan vooral in grote steden. “Ons werk opent de deur naar onderzoeken die kijken naar mogelijke verbanden tussen verstedelijking, hybridisatie en de overdracht van het virus van vogels op mensen,” zegt Haba.

Tegelijkertijd benadrukken de onderzoekers dat die koppeling verder moet worden onderzocht met meer gerichte onderzoeken in verschillende gebieden. Dát verstedelijking een effect heeft op diersoorten is inmiddels via vele andere onderzoeken al wel bewezen. Maar dat de Gewone steekmug zijn dorst naar menselijk bloed in een Londens metrostation heeft ontwikkeld, dat dan weer niet. Dat gebeurde mogelijk dus al duizenden jaren geleden. Misschien is dus zelfs Mozes wel een keer door een molestus geprikt.