Vondst jonge tiener-pachycephalosauriër zet dinosaurusfamilie in een nieuw licht

Een ‘tienerdino’ uit de Gobiwoestijn zet een dinosaurusfamilie in een nieuw licht. Paleontologen beschrijven een nieuwe soort pachycephalosauriër: Zavacephale rinpoche. Het fossiel is uitzonderlijk oud (ongeveer 108 miljoen jaar, Vroeg-Krijt) en opvallend compleet. Bijzonder: hoewel het dier nog niet was uitgegroeid had het al een volledig gevormde koepelschedel. De studie verscheen in Nature.

Z. rinpoche werd gevonden in Khuren Dukh, in het oosten van de Gobiwoestijn, Mongolië. De naam verwijst naar zijn ‘oorsprong’ (in het Tibetaans zava) en ‘hoofd’ (cephal in het Latijns). Het gedeelte rinpoche betekent ‘(het) kostbare’ in het Tibetaans en is bedoeld als knipoog naar de koepelschedel. Volgens de onderzoekers is het fossiel zowel het oudste als het meest complete skelet van een pachycephalosauriër dat tot nu toe is opgegraven. “Pachycephalosauriërs zijn iconische dinosaurussen, maar ze zijn vooral ook zeldzaam en mysterieus,” zegt onderzoeker Lindsay Zanno. Dat maakt een vrijwel compleet skelet – mét schedel, ledematen en staart – des te waardevoller.

Onderbeen
Het team, onder leiding van Tsogtbaatar Chinzorig, van de Mongolische Academie van Wetenschappen, konden de groeileeftijd van het dier bepalen door een ultradunne plak uit het onderbeen onder de microscoop te bestuderen. Zo’n doorsnede toont groeiringen, waardoor bepaald kan worden hoe oud het dier was ten tijde van overlijden. Ondanks de grote schedel bleek het dier nog jong. “Z. rinpoche is ongeveer 15 miljoen jaar ouder dan alle andere bekende pachycephalosaurusfossielen,” zegt Chinzorig. “Het was een klein dier – ongeveer een meter lang – en het meest complete exemplaar dat we ooit hebben gevonden.”

De combinatie van leeftijdsbepaling en een intacte koepel is uniek, benadrukt Zanno: “We dateren dinosaurussen aan de hand van groeiringen, maar de meeste pachycephalosauriër-skeletten bestaan uit losse, gefragmenteerde schedels. Z. rinpoche is spectaculair, omdat het ledematen én een complete schedel heeft. Voor het eerst kunnen we daardoor groeistadium en koepelontwikkeling direct aan elkaar koppelen.”

Die koppeling is cruciaal voor een discussie die al jaren speelt: zijn verschillen in schedelvormen en versieringen vooral leeftijdsgebonden, of wijzen ze op aparte soorten? “Pachycephalosauriërs vonden het belangrijk om gezien te worden, maar om als onderzoeksteam alleen op opvallende versieringen af te gaan is riskant,” zegt Zanno. “Sommige ornamenten veranderen naarmate dieren volwassen worden.” Het nieuwe fossiel laat zien dat een volledig ontwikkelde koepel al in de tienerjaren kan ontstaan terwijl andere ‘extra’s’ nog ontbreken. Dat helpt verklaren waarom losse schedelfragmenten soms moeilijk toe te schrijven waren aan de juiste soort.

Maagstenen
De vondst vult bovendien een groot gat in de tijdlijn en anatomische kennis van deze planteneters. Het skelet bewaart zeldzame details: handbeenderen, een gearticuleerde staart en zelfs maagstenen. Het team denkt dat dié vooral hielpen om plantaardig voedsel te vermalen. Daarmee krijgen onderzoekers een scherper beeld van hun bouwplan en leefwijze. Of zoals Chinzorig het samenvat: “De nieuwe materialen – van de handelementen tot de maagstenen – veranderen ons begrip van de paleobiologie, voortbeweging en lichaamsbouw van deze ‘mysterieuze’ dinosaurussen.”

De koepel had volgens het team vooral een sociaal-seksuele functie: als pronkstuk om partners aan te trekken en als wapen tijdens competities met soortgenoten. “De koepels hielpen niet tegen roofdieren en ook niet bij temperatuurregeling, dus ze waren waarschijnlijk bedoeld om indruk te maken,” zegt Zanno. Met een knipoog voegt ze toe: “Als je moet vechten voor een relatie kun je maar beter vroeg beginnen met oefenen.”

Dat Z. rinpoche zo oud is en toch al een volwassen koepel had verschuift het ontstaan van die opvallende schedelarchitectuur verder terug naar het Vroeg-Krijt. Het bevestigt dat belangrijke kenmerken van pachycephalosauriërs eerder evolueerden dan gedacht, terwijl extra versieringen waarschijnlijk later in de groei tot stand kwamen. De studie levert daarmee een heel bijzonder exemplaar dat kan helpen met het uitleggen van toekomstige vondsten. Of, zoals Zanno het samenvat: “Dit is een vondst die je maar eens in je leven doet. Z. rinpoche biedt een ongeëvenaarde blik op de anatomie en biologie van pachycephalosauriërs – van de vorm van hun handen tot het gebruik van maagstenen.”