Zuid-Soedan: chemische aanvallen zijn nieuw wapen in de machtsstrijd tussen oude rivalen

Het is een oorlog zonder naam, maar niettemin een oorlog. In Zuid-Soedan bestoken vliegtuigen de bevolking in oppositiegebied en zijn tienduizenden burgers op de vlucht geslagen. Oeganda heeft militairen naar Zuid-Soedan gestuurd om president Salva Kiir te beschermen in zijn confrontatie met oppositieleider Riek Machar. Bij luchtaanvallen worden volgens sommige bronnen chemicaliën als wapen gebruikt.

NRC ontving beelden van de bombardementen en van verbrande slachtoffers in onder meer de belangrijke stad Nassir en de dorpjes Kuich en Mathiang, die vlakbij de Ethiopische grens liggen. Door middel van open bronnenonderzoek zijn deze beelden geverifieerd en de exacte locaties van de aanvallen achterhaald. Of de aanvallen zijn uitgevoerd door de Oegandese of de Zuid-Soedanese luchtmacht is onduidelijk. Oeganda ontkent betrokkenheid.

Volgens mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch (HRW) vonden vorige maand in Nassir en omliggende plaatsen vier luchtaanvallen plaats, waarbij 58 doden vielen en vele anderen brandwonden opliepen. Daarbij werden volgens HRW chemische wapens gebruikt. „Deze wapens hebben tientallen mensen gedood, onder wie kinderen”, schrijft Nyagoah Tut Pur, Zuid-Soedan-onderzoeker bij de organisatie.

„De vaten vergif vielen die zondagavond uit de lucht”, vertelt een gemeenschapswerker die anoniem wil blijven vanuit Nassir. In het stadje in de regio Upper Nile, dat deze week werd heroverd door het Zuid-Soedanese leger, nam hij na een bombardement op 16 maart foto’s van patiënten met ernstige brandwonden. Een nabijgelegen kliniek ontving de dagen daarna elf patiënten, van wie er vijf aan hun verwondingen stierven. „Hun brandwonden waren zeer ernstig”, vertelt een arts aan NRC, „maar we missen de expertise om vast te stellen of chemische wapens de oorzaak waren.”

Nieuwssite Sudans Post schreef dat er aanwijzingen zijn dat ethylacetaat is gebruikt, een zeer brandbare chemische verbinding. Op door NRC geverifieerde beelden zijn op de bewuste locaties deels gesmolten blauwe vaten te zien met daarop de tekst „ethyl acetate”.

Chemische bombardementen in Nassir

„Ethylacetaat kan gebruikt worden als chemisch wapen”, zegt een veiligheidsexpert van Artsen zonder Grenzen, die vanwege veiligheidsredenen anoniem wil blijven. „In dat geval worden de chemicaliën gedropt vanuit een vliegtuig of helikopter. De vloeistof heeft een laag kookpunt, waardoor damp ontstaat. Die damp is zwaarder dan lucht en verspreidt zich snel en wijd over de grond. Vervolgens wordt de damp aangestoken, wat een enorm explosief effect heeft.”

Human Rights Watch interviewde een ooggetuige van een bombardement op Mathiang die zag hoe de vaten uit een vliegtuigje werden gegooid. Een 39-jarige vrouw zei: „Het vat kwam naar beneden, ik dacht dat het op ons huis zou vallen… Terwijl ze vielen, vatten de vaten vlam.” Een andere ooggetuige vertelde hoe het gebied waar de vaten terechtkwamen dagenlang brandde. Regen doofde het vuur uiteindelijk. „Maar het ruikt nog steeds… en het is niet de geur van benzine of kerosine”, zei hij.

Machtsstrijd

Zuid-Soedan, ’s werelds jongste natie, is een van de meest corrupte en slechtst bestuurde landen ter wereld geworden sinds zijn onafhankelijkheid in 2011. Het is geen land met een leger, maar een leger met een land, waar militairen politici worden en elkaar beconcurreren zonder samen te werken. En vaak bedrijven ze die competitie met wapens. Zo is een kleptocratie van krijgsheren ontstaan.

„Zuid-Soedan is geen natie, maar een dorp, een soort veekamp”, zegt politicus en auteur Peter Adwok Nyaba. „Soldaten van het nationale leger beroven burgers en de geheime dienst pakt dissidenten op. Zuid-Soedanezen durven niet meer te praten en als ze van zich willen laten horen uiten ze onvrede door op basis van stamafkomst te rebelleren”.

Na de onafhankelijkheid in 2011 brak een burgeroorlog uit tussen Kiir en Machar, waarbij 400.000 doden vielen. Deels was die etnisch gebaseerd: Kirr is een Dinka, Machar een Nuer. In de vredesovereenkomst die in 2018 werd gesloten, werd onder andere bepaald dat een gezamenlijk leger zou worden opgericht en dat er vrije verkiezingen zouden komen. Beide gebeurden niet.

Gesmolten vaten ethyl acetaat, gefotografeerd door bewoners van de gebombardeerde steden.

Wel werden ministers, generaals en andere functionarissen uit het kamp van de oppositie opgenomen in het regeringsapparaat. Eind vorig jaar begon Kiir hen weg te zuiveren, wat de aanleiding werd voor een nieuwe ronde van militaire confrontaties.

Begin maart schoot het Witte Leger, een militie met jonge strijders die Machar steunt, een VN-helikopter neer met regeringssoldaten en een hoge commandant aan boord. In een furieuze reactie op die aanval plaatste president Kiir zijn politieke rivaal Machar onder huisarrest.

Die arrestatie deed de situatie ontvlammen. Inmiddels is behalve in de regio Upper Nile ook gevochten met Nuer-soldaten in de zuidelijke regio Equatoria, vlakbij de hoofdstad Juba.

Misschien zouden de gevechten in Zuid-Soedan beheersbaar zijn als er niet gelijktijdig een nog grotere oorlog zou woeden in buurland Soedan. Niet alleen komen er wapens Zuid-Soedan binnen via de twee strijdende partijen in Soedan – het regeringsleger van president Burhan en de Rapid Support Forces (RSF) van generaal Hemedti – ook slaan de gevechten over. Vorige maand raakten in het grensgebied met Soedan soldaten van Machar slaags met de RSF, vertellen medewerkers van Machar aan NRC.

Aanhangers van Machar gingen onlangs naar Port Sudan, vermoedelijk om steun van Burhan te verkrijgen. Kiir op zijn beurt reisde naar de Verenigde Arabische Emiraten, de grote steunpilaar van de RSF, om over een lening van 1,5 miljard dollar te onderhandelen voor zijn financieel ingestorte regering.

Grootschaliger conflict

„De oorlog in Zuid-Soedan is al in volle gang, met meer wapens zouden we al in de tegenaanval hebben kunnen gaan”, zegt een familielid van Machar tegen NRC. „Met de arrestatie van Machar heeft Kiir het vredesverdrag opgezegd en zijn wij vrij om terug te vechten.”

Chemische bombardementen in Kuich

Nicholas Haysom van de VN-missie in Zuid-Soedan waarschuwde afgelopen week voor zo’n grootschaliger conflict. „Het zou niet alleen Zuid-Soedan verwoesten, maar de hele regio, die zich eenvoudigweg geen nieuwe oorlog kan veroorloven.”

Daar komen de zorgen over het gebruik van chemische wapens bij. Human Rights Watch stelt: „De regering moet onmiddellijk stoppen met het willekeurig gebruiken van dergelijke wapens tegen gemeenschappen.”