Chocolademagnaat en weldoener Joseph Rowntree stond aan de basis van de Britse verzorgingsstaat

Twee quizvragen: waar komt de knapperige chocoladewafel KitKat vandaan? En waar vond schrijver Roald Dahl inspiratie voor Sjakie en de Chocoladefabriek? Het antwoord op beide vragen ligt in het Noord-Engelse York.

Honderd jaar geleden overleed daar de man die arbeidsvoorwaarden boven winst stelde. Joseph Rowntree (1836-1925) bouwde met dat radicale idee een klein familiebedrijf uit tot een invloedrijke internationale onderneming. De chocolademagnaat en filantroop bood arbeiders van zijn chocolade-onderneming onder meer een pensioen, degelijke woonruimte en onderwijs. En dat medio negentiende eeuw, toen het idee van een verzorgingsstaat nog heel ver weg was.

In York is Rowntrees erfenis alomtegenwoordig. Voor zijn honderdste sterfdag dit jaar is een wandeling uitgestippeld langs plekken die aan hem herinneren: zijn geboortehuis, het Joseph Rowntree theater en het Rowntree Park, aangelegd ter ere van de fabrieksarbeiders die omkwamen in de Eerste Wereldoorlog. Een Rowntree-muurschildering kleurt de oevers van de Ouse en publieke boekenkastjes zijn tot chocoladefabrieken omgetoverd.

Joseph Rowntree werd geboren als middelste van drie zonen van Joseph Rowntree senior en Sarah Stephenson. Joseph senior had een groentewinkel in York, waar zijn zoon als vijftienjarige kwam werken en verantwoordelijk werd voor de financiële administratie. Later stapte hij over naar het chocoladebedrijf van zijn broer Henry Isaac. Samen bouwden ze het bedrijf uit tot een heus chocolade-imperium, dat naast KitKat ook Smarties en Fruit Gums produceerde. Toen hij in 1869 instapte, werkten er zestig mensen. Bij zijn overlijden, ruim vijftig jaar later, waren dat er zevenduizend.

Dat Rowntree bepaald geen gehaaide kapitalist was die over de rug van zijn werknemers aan zelfverrijking deed, valt te verklaren vanuit zijn religieuze achtergrond. De Quakers, waartoe de Rowntrees behoorden, zijn een ondogmatische geloofsgemeenschap die bekendstaat om de sobere, eerbare en progressieve levensstijl. Dat de Rowntrees in de chocolade belandden, was mede omdat het een goed alternatief bleek voor genotsproducten als bier of jenever, die ze vanwege hun geloofsovertuiging verafschuwden.

Inspiratie verzorgingsstaat

Rowntree had een brede blik die zich richtte op de diepere oorzaken van sociaal-maatschappelijke ongelijkheid. Hij was ervan overtuigd dat armoede, slechte huisvesting en verloedering van woonwijken alleen kon worden aangepakt door die oorzaken te bestrijden. Daarom was hij zeer kritisch op de filantropen van zijn tijd, die met liefdadigheid de minderbedeelden wilden steunen: „De gaarkeuken van York heeft nooit moeite om financiële hulp te krijgen, maar onderzoek naar de omvang en oorzaken van armoede kan op weinig steun rekenen”, aldus Rowntree in 1904.

Er loopt een duidelijke lijn tussen Rowntrees projecten en de verzorgingsstaat

Daarom behandelde Rowntree zijn arbeiders niet als radertjes van een machine, maar als mensen die zich kunnen ontwikkelen. Hij bood naast onderwijs ook gymnastiek, theater en medische hulp aan en lette op de gezondheid van werknemers. Er loopt een duidelijke lijn tussen Rowntrees sociale projecten en de verzorgingsstaat zoals die later in het Verenigd Koninkrijk en elders ontstond. Toegang tot gezondheidszorg werd via de NHS gemeengoed – mede geïnspireerd op het wetenschappelijke onderzoek van Rowntrees zoon Seebohm Rowntree. En armoedebestrijding werd in veel Europese landen structureel via sociale vangnetten geregeld.

Pacifisme

Rowntrees religieuze achtergrond kwam ook terug in zijn pacifisme. Hij keerde zich tegen de Boerenoorlog in Zuid-Afrika (1899-1902), waarin de Britten tegen de Afrikaners vochten. Toen koningin Victoria tijdens de oorlog chocolade naar haar troepen wilde sturen, vroeg ze Quaker-ondernemers tienduizenden blikken chocola te leveren. Rowntree deed dat, maar zei er om ideologische redenen niks voor te willen hebben.

Een andere Quaker-ondernemer, George Cadbury, deed hetzelfde. Hij had zijn eigen fabriek opgezet nadat hij het ondernemerschap geleerd had in de groentewinkel van de Rowntrees. Beide families raakten later in conflict. Joseph zou zelfs spionage hebben gepleegd om het recept van de concurrent te kopiëren. De Cadbury’s wisten eerder de omslag van drinkchocolade naar repen te maken. De ‘chocoladeoorlog’ en diens hoofdrolspelers inspireerden Roald Dahl voor Willy Wonka in Sjakie en de Chocoladefabriek.

Lees ook

Vier het politieke en esthetische plezier van Wonka , van Hugh Grant als Oempa – penis – Loempa

Rowntree was in sommige opzichten z’n tijd ver vooruit; in andere is hij juist ingehaald door de tijd. Zijn progressieve ideeën over arbeidersrechten golden wel voor arbeiders in het Verenigd Koninkrijk, maar niet voor collega’s in de overzeese koloniën. In 2021 moest de Joseph Rowntree Foundation erkennen dat de onderneming heeft gehandeld in „producten” die waarschijnlijk geproduceerd werden door „tot slaaf gemaakte of onvrije arbeiders” binnen het koninkrijk. Ze maakten excuses, en benadrukten de verantwoordelijkheid om die geschiedenis nader te onderzoeken.

Tijden veranderen. In een voormalig Rowntree-fabrieksgebouw in York zijn tegenwoordig aan het water gelegen luxe-appartementen gevestigd. En de chocolademerken van Rowntree werden in 1988 overgenomen door de multinational Nestlé, die er andere arbeidsvoorwaarden op nahoudt.

Stichting: VK ‘zonder armoede’

Hoewel veel in York aan Joseph Rowntree herinnert, is zijn beeltenis nauwelijks zichtbaar. Een actie om een standbeeld voor ‘Yorks greatest son’ op te richten smoorde jaren geleden. Naast de muurschildering zijn jubileumpostzegels bij het lokale VVV te krijgen en dat is het. Ook dat is niet los te zien van zijn Quaker-achtergrond – de gemeenschap is wars van persoonsverheerlijking.

Zijn beeltenis mag weinig zichtbaar zijn, Rowntrees naam leeft ook buiten York voort, via stichtingen die hij in de laatste fase van zijn leven opzette. Zo doet de invloedrijke Joseph Rowntree Foundation onderzoek naar ongelijkheid, met als doel een welvarend VK zonder armoede te creëren.