De polarisatie is extreem toegenomen. Onderzoekers komen met een verrassende verklaring

Waar de een denkt dat het normaal is om asielzoekers overal de schuld van te geven, gaat de ander van de ene klimaatdemonstratie naar de andere. Lekker in de eigen bubbels, die mijlenver uit elkaar liggen. Wetenschappers denken nu een verklaring te hebben voor deze toenemende polarisatie.

“De grote vraag waar veel landen momenteel mee worstelen, is waarom de polarisatie in de afgelopen jaren zo extreem is toegenomen”, zegt Stefan Thurner van de Complexity Science Hub (CSH), een onderzoeksinstituut in Wenen.

De nieuwe studie bevestigt ten eerste dat deze groeiende polarisatie meetbaar en objectief is. “En deze toename gebeurde plotseling tussen 2008 en 2010”, zegt Thurner. De vraag bleef echter: wat veroorzaakte het? Daar komt het tweede punt van de onderzoekers: het komt doordat we steeds meer goede vrienden hebben. “Decennialang toonden sociologische studies aan dat mensen gemiddeld ongeveer twee goede vrienden hebben. Dit zijn mensen die je mening over belangrijke kwesties kunnen beïnvloeden”, legt Thurner uit. Maar ook dat veranderde. Rond 2008 was er een scherpe stijging van gemiddeld twee goede vrienden naar vier of vijf.

De paradox: meer verbinding, meer verdeeldheid

En deze twee dingen zijn verrassend genoeg aan elkaar gerelateerd. “Als de netwerkdichtheid toeneemt dus mensen hebben meer nauwe contacten dan stijgt de polarisatie binnen het collectief onvermijdelijk”, zegt Markus Hofer van CSH.

“Deze bevinding maakte grote indruk op ons, omdat het een fundamentele verklaring is voor de eigenaardige vorm van polarisatie die we momenteel gelijktijdig in veel delen van de wereld waarnemen, een die zeker een bedreiging vormt voor de democratie”, vervolgt Thurner. “Als mensen meer met elkaar verbonden zijn, komen ze vaker verschillende meningen tegen. Dat leidt tot meer conflict en dus grotere maatschappelijke polarisatie”, voegt onderzoeker Jan Korbel toe.

Polarisatie heeft altijd bestaan, maar wat er nu gebeurt, gaat veel verder dan historische patronen. Meer verbondenheid heeft geleid tot de vorming van minder maar hechtere groepen met sterk uiteenlopende opvattingen, waartussen nauwelijks enige uitwisseling is. “Er zijn weinig bruggen tussen deze bubbels en als ze bestaan, zijn ze vaak negatief of zelfs vijandig”, zegt Korbel. “Dit wordt fragmentatie genoemd en is een vrij nieuw sociaal fenomeen.”

Decennia aan data

Voor hun studie analyseerden de onderzoekers bestaande enquêtedata over zowel polarisatie als sociale netwerken. “Om politieke polarisatie te meten, gebruikten we meer dan 27.000 enquêtes van het Pew Research Center, dat regelmatig de politieke houding van mensen in de VS registreert”, legt Hofer uit. “Het belangrijkste voordeel van deze data is dat de vragen in de loop der tijd vrijwel onveranderd zijn gebleven, wat betrouwbare vergelijkingen op de lange termijn mogelijk maakt.”

De onderzoekers ontdekten dat politieke houdingen tussen 1999 en 2017 aanzienlijk eenzijdiger werden. Zo was in 1999 maar 14 procent van de respondenten consequent in zijn of haar liberale opvattingen. In 2017 was dit gestegen tot 31 procent. Omgekeerd hield slechts 6 procent van de respondenten zich in 1999 consequent aan conservatieve opvattingen, vergeleken met 16 procent in 2017. “Steeds meer mensen sluiten zich duidelijk aan bij één politiek kamp in plaats van een mix van liberale en conservatieve opvattingen te hebben”, legt Hofer uit.

Om vriendschapsnetwerken te analyseren, combineerden de onderzoekers 30 verschillende enquêtes met in totaal meer dan 57.000 respondenten uit Europa en de VS. “Ondanks kleine verschillen tussen afzonderlijke enquêtes, tonen de gegevens consistent aan dat het gemiddelde aantal nauwe vriendschappen steeg van 2,2 in 2000 tot 4,1 in 2024”, zegt Hofer.

Met behulp van een wiskundig sociaal model konden de onderzoekers deze bevindingen naast elkaar leggen. “Dit stelde ons in staat te laten zien dat toenemende verbondenheid onvermijdelijk moet leiden tot plotselinge polarisatie zodra een kritische verbindingsdichtheid wordt overschreden, net als een faseovergang in de natuurkunde, denk aan water dat in ijs verandert”, voegt Hofer toe. “Het is fascinerend dat deze faseovergangen ook in samenlevingen bestaan. De exacte kritische drempel moet nog worden onderzocht, maar volgens onze resultaten ligt die voor nauwe relaties ergens tussen de drie en vier mensen.”

Het smartphonetijdperk

De scherpe stijging van zowel polarisatie als het aantal goede vrienden vond plaats tussen 2008 en 2010, precies toen sociale media en smartphones voor het eerst wijdverspreid werden gebruikt. Deze technologische verschuiving kan fundamenteel hebben veranderd hoe mensen met elkaar in contact komen en indirect polarisatie hebben bevorderd. “Technologie speelt een vitale rol bij de toenemende polarisatie, aangezien het ons in staat stelt met meer mensen te communiceren en dus de verbondenheid van het sociale netwerk te vergroten”, legt Korbel uit aan Scientias.nl. “Toch is technologie slechts technologie: het hangt af van de mensen die het implementeren.”

“Voor democratie is het belangrijk dat alle delen van de samenleving betrokken zijn bij besluitvorming, wat vereist dat iedereen met elkaar kan communiceren. Maar als groepen niet langer met elkaar kunnen praten, stort dit democratische proces in”, benadrukt Stefan Thurner.

Tolerantie speelt een centrale rol. “Als ik twee vrienden heb, doe ik alles wat ik kan om ze te behouden. Ik ben heel tolerant tegenover hen. Maar als ik er vijf heb en het moeilijk wordt met een van hen, is het makkelijker om die vriendschap te beëindigen omdat ik nog back-ups heb. Ik hoef niet meer zo tolerant te zijn”, legt Thurner uit.

Wat als gevolg daarvan verdwijnt, is een maatschappelijke basis van tolerantie, een ontwikkeling die kan bijdragen aan de langetermijn-erosie van democratische structuren. Om te voorkomen dat samenlevingen steeds verder fragmenteren, benadrukt Thurner het belang van vroeg leren omgaan met verschillende meningen en het actief cultiveren van tolerantie.

Meer mengen

Maar makkelijk is dat niet als eenmaal een kantelpunt is bereikt. “Daarboven zit de samenleving vast in twee sociale bubbels. En het omgekeerde – het beëindigen van deze gepolariseerde fase – is veel moeilijker, omdat de verbondenheid ver onder het oorspronkelijke punt van de faseovergang moet dalen. Daarom is het forceren van een afname van verbondenheid in de samenleving bijna nutteloos om polarisatie te verminderen. Er zijn wel andere manieren, zoals het vergroten van tolerantie of mensen min of meer dwingen om personen uit de andere sociale bubbel te ontmoeten, die succesvol kunnen zijn”, besluit Korbel.

Mensen dwingen klinkt heftig, maar het is iets van alle tijden. Zo proberen beleidsmakers gemengde scholen te creëren waar kinderen van alle kleuren, religies en sociale achtergronden samenkomen. Ook buurten worden het liefst zo ingericht dat er geen eenheidsworst ontstaat.

Luister ook naar de Scientias Podcast: