De Renaissancedam: een enorm bouwwerk dat niet alleen controversieel is, maar ook oude koloniale ideeën aan de kant zet

Dinsdag opent Ethiopië niet alleen de grootste dam van Afrika, maar ook de meest controversiële: de Renaissancedam. De Dam van de Wedergeboorte straalt voor Ethiopië hoop en ambitie uit, voor Soedan en vooral Egypte betekent de inauguratie ervan het einde van eeuwenlange dominantie over de langste rivier van Afrika.

Sinds het begin van de bouw in 2011 kibbelt Ethiopië met de landen stroomafwaarts. Daarbij werden oorlogsdreigementen niet geschuwd, omdat volgens Egypte en Soedan hun ecosysteem in gevaar wordt gebracht door de dam. Egypte vindt de dam zelfs een bedreiging voor zijn nationale veiligheid. Soedan, dat vlak bij de gigantische dam ligt, vreest voor de gevolgen van eventuele ongelukken.

Het zijn kritiekpunten die de Ethiopische minister voor Waterzaken Habtamu Itefa wegwuift. Wat hem betreft is de dam „een droom die is uitgekomen”. In een recent interview met de Ethiopische Reporter zei hij: „Alle Afrikanen moeten trots zijn op wat hun Ethiopische broeders hebben bereikt.”

Geschenk van God

Eeuwenlang floreerden er hoogstaande culturen langs de Nijl, eerst het legendarische Nubische rijk Kush in het huidige Soedan, daarna die van de farao’s in Egypte, die de Nijl „het geschenk van God” noemden.

Het eerste Nijlverdrag dateert van 1929 en werd door de Britten namens de Oost-Afrikaanse koloniën gesloten met Egypte. Het verdrag negeerde de belangen van Oost-Afrika en het onafhankelijke Ethiopië: Egypte kreeg 87 procent van het Nijlwater toegewezen én een vetorecht over waterprojecten in landen stroomopwaarts. Dat was niet houdbaar. In 2010 verenigden alle landen langs de Witte en Blauwe Nijl zich, behalve Egypte, en erkenden ze dat verdrag niet meer.

De opening van de Renaissancedam legt behalve politieke verschillen ook het geschilpunt bloot rond de werking ervan bij droogte. Het roept de vraag op hoe controverses in de toekomst moeten worden opgelost. Daarbij splitste de regio in kampen. Soedan en Egypte vroegen, tevergeefs, de VN-Veiligheidsraad om Ethiopië ervan te weerhouden de dam in werking te stellen. Egypte stapte ook naar de Arabische Liga, terwijl de Afrikaanse Unie achter Ethiopië staat.

De controle over de Nijl raakt aan zoveel regionale gevoeligheden dat de toenmalige Ethiopische premier Meles Zenawi het plan in 2011 in het diepste geheim ontwikkelde. „Het gaat Egypte niet om water, maar om macht en politiek”, betoogde hij. „Er zit een beetje racisme achter, evenals een koloniale erfenis.”

Diepgeworteld wantrouwen

Dat diepgewortelde wantrouwen bracht Egyptische parlementsleden er in 2013 toe te suggeren de dam te bombarderen. Legerleider Birhanu Jula van Ethiopië dreigde op zijn beurt: „Egypte en de rest van de wereld weten dondersgoed hoe wij, zo nodig, oorlog kunnen voeren.”

Van oorlog om de dam is het tijdens de bouw en het vullen van het stuwmeer niet gekomen, maar Egypte en Ethiopië blijven zich profileren als kemphanen in de regio. Zo stuurde Egypte onlangs duizend soldaten naar Somalië voor een vredesmacht, tot woede van Ethiopië. In het oosten probeert de Ethiopische regering toegang te krijgen tot zee, een van de andere strategische controverses rond water in Oost-Afrika.

Zowel Egypte als Ethiopië proberen politiek gewin te behalen door de controverse op de spits te drijven

„De bouw van de dam is verschrikkelijk gepolitiseerd geraakt”, vertelt Yassir Abbas, de voormalige minister van Waterzaken in Soedan, telefonisch. „Zowel Egypte als Ethiopië drijven de controverse op de spits. Ze zien het niet als een technische zaak om op te lossen, maar als een kans om politiek strategisch gewin te behalen. Daarom is deze zaak zeer complex geworden”.

Hoewel een dam in principe de waterstroom reguleert en nauwelijks vermindert, gaat het volgens Egypte om het voortbestaan van de natie. 95 procent van Egyptes waterbehoefte wordt gelest door de 6.650 kilometer lange Nijl, die voor 85 procent wordt gevuld met water uit de hooglanden van Ethiopië. Soedan heeft groot belang bij de bevoegdheid over de waterkraan van de dam, want het water belandt na 15 kilometer bij de Soedanese Roseires dam. Soedan en Egypte eisen daarom gezamenlijk beheer van de Renaissancedam, Ethiopië wil daar niets van weten.

Meer waterdiscussies

De Blauwe Nijl is vredig en vruchtbaar in de droge maanden en razend en vernietigend in het regenseizoen. Het achtergebleven bezinksel na overstromingen vormde langs de oevers de vruchtbare ondergrond voor de talrijke rijken door de geschiedenis heen. Dat traditionele agrarische systeem ondergaat door de dam nu een radicale verandering en wordt minder afhankelijk van overstromingen. Er komt dus meer permanente landbouw, maar ook dat vergt een akkoord over de werking van de Renaisancedam.

In Afrika liggen nog meer discussies over watergebruik in het verschiet. Over dammen die Ethiopië in de zuidelijke rivier de Omo bouwt, waardoor Kenia vreest voor het droogvallen van het Turkanameer. Oeganda legt dammen aan in de Witte Nijl, Egypte wil dat water in Zuid-Soedan rond het gigantische Sudd moeras wordt omgeleid. Congo zou met de Congorivier, de krachtigste ter wereld, geheel zuidelijk Afrika van stroom kunnen voorzien. Maar vooralsnog zijn deze continentale ambities niet gecombineerd met onderhandelingsmechanismen om de ruzies te beslechten.

De dorst naar water zal alleen maar toenemen. In 2050 zullen vijf aan de Nijl bijdragende landen een geschatte bevolking van 648 miljoen inwoners hebben, zes keer meer dan Egypte. Ethiopië zal dan 205 miljoen inwoners tellen met een toenemende behoefte aan water voor landbouw. Het geschil over de Renaissancedam is vermoedelijk een voorbode van wat Afrika nog te wachten staat. Daarom bepleit Yassir Abbas: „Water zou mensen en staten juist dichterbij elkaar moeten brengen”. Maar dat is een inzicht dat de Renaissancedam vooralsnog niet gaat brengen.