Een grimmige ‘Zomergasten’: hoe veranderen normale mensen in plegers van genocide?

Franz Kafka zei ooit dat God een slechte dag had toen hij onze wereld schiep. Max Brod, de beste vriend van Kafka, die dit gesprek optekende, vroeg hem of er dan dus wel hoop is buiten de wereld die wij kennen. Kafka knikte glimlachend. „O, hoop in overvloed, oneindig veel hoop – alleen niet voor ons.” De naam Ümit betekent hoop in het Turks. Het is de tweede naam van Ugur Üngör, hoogleraar Holocaust en genocidestudies, die dagelijks onderzoek doet naar de meest hopeloze situaties waarin wij ons als mens in kunnen begeven.

„Verandert dit werk je als mens?”, vroeg Griet Op de Beeck aan haar ongewone Zomergast. „Ik heb een realistischer mensbeeld”, reageerde Üngör. „De mens is niet kwaad, is ook niet goed, maar er zijn condities waarin de mens héél kwaad kan zijn en ook heel goed kan zijn.” Vooral dat eerste kwam deze avond in ijzingwekkende beelden voorbij. De belofte om ook humor en opgewektheid te laten zien kwam niet uit de verf, maar of dat nu per se storend is in een gesprek over genocide, weet ik nog niet.

Üngör, die in 2009 promoveerde op de Armeense genocide in Turkije, is er, met Hannah Arendt, van overtuigd dat daders niet geboren worden, maar worden gemaakt. Aan de hand van grimmige fragmenten, veelal uit prachtige speelfilms en documentaires, werd duidelijk dat voor Üngör de belangrijkste vraag is hoe schijnbaar normale mensen veranderen in daders. Hij kon de waarde van verbeeldingskracht van films niet vaak genoeg benadrukken: „Waar mijn kennis eindigt, waar de wetenschap eindigt, heb je kunst nodig, heb je films nodig, om uit te beelden hoe zoiets in z’n werk is gegaan.”

De korte film Beyond the Sun van Yazan Rabee, waarmee Rabee in 2022 afstudeerde aan de St. Joost Academie in Breda, doet een poging om die vraag te beantwoorden. Tijdens het regime van Bashar al-Assad in Syrië, een onderzoekspecialisatie van Üngör, werden naar schatting een kwart miljoen tot driehonderdduizend mensen gemarteld in gevangenissen, op een bevolking van 24 miljoen. In het fragment zien we gevangenisbewaarder Nader, die vol berouw tegen een zojuist gemartelde gevangene zegt: „Het spijt me dat je dit moet overkomen.” De gevangene fluistert onder zijn stem: „Heb maar medelijden met jezelf”, waarna we zien dat Nader gestraft wordt voor zijn weifelen, en zelf gemarteld wordt. Zo worden daders dus gemaakt.

Gaza

Het gesprek ging over zowat alle genocides ooit, en over alle kanten aan een genocide: wraak, schuld, schaamte, overleven, trauma, vergeving, verbinding – een fascinerende kijk in de wetenschap naar dit donkerste fenomeen. Maar pas na anderhalf uur kwam de knalroze olifant in de kamer aan bod, en ook nog op zeer ongelukkige wijze: „Hey, sinds 7 oktober 2023 wordt er breed gediscussieerd over het feit of Hamas en Israël genocide plegen. Wat is jouw antwoord op die vraag als genocidewetenschapper?”, vroeg Op de Beeck, zichtbaar gespannen. Ja, volgens Üngör pleegde Hamas op 7 oktober een genocidale massamoord, en is Israël sindsdien bezig met het plegen van een genocide. Verder ging het televisiecollege over de waarde van de Genocideconventie uit 1948 (,,gedeeltelijk waardevol”), over het uitroeien van het verleden en de toekomst van Gaza en over de ,,buitensporige selectieve verontwaardiging” aan beide kanten van het politieke spectrum in Nederland.

Aan het einde van het programmablokje Gaza wilde Üngör een slok water nemen, maar leek zich te bedenken. De hele avond had hij gedecideerd gesproken, zijn stem kalm en beheerst, maar nu trilden zijn handen. Wat zou er door zijn hoofd spoken? Verwacht hij misschien een persoonlijke vraag van de presentatrice die normaal gesproken haar gast zo graag op de denkbeeldige sofa legt? Vraagt ze om een oordeel? Of ons volgens Üngör inderdaad enkel de hopeloosheid rest? Nee, heel persoonlijk werd het vanavond niet. Maar of dat in een gesprek over genocide storend is, weet ik nog steeds niet.