Een unicum: een partij die een demissionair kabinet verlaat. Hoe moet kabinet-Schoof nu verder?

8 uren geleden 1

Als het kabinet-Schoof ergens bedreven in is, is het wel in het creëren van nooit eerder vertoonde politieke situaties. Het nieuwste unicum: het gehele kabinetssmaldeel van NSC is vrijdag uit het demissionaire kabinet gestapt, nadat NSC het niet eens kon worden met VVD en BBB over extra maatregelen tegen Israël.

Daarmee heeft NSC Nederland in onbekende wateren gebracht, want in ieder geval sinds de Tweede Wereldoorlog heeft nog nooit een partij een demissionair kabinet verlaten. Schoof zelf sprak vrijdagavond van een „aparte politieke setting”. De premier heeft een bezoek aan de Oekraïense president Volodymyr Zelensky afgezegd om zich de komende dagen te „beraden” hoe het landsbestuur door moet. Vrijdagavond was ook op zijn ministerie van Algemene Zaken nog niet duidelijk wat te doen in deze verwarrende staatsrechtelijke situatie.

Het meest prangende probleem is dat negen bewindspersonen zijn opgestapt, waaronder de belangrijke ministers van Buitenlandse Zaken, Sociale Zaken en Werkgelegenheid, en Binnenlandse Zaken. Die posten worden nu waargenomen door overgebleven ministers, maakte het kabinet zaterdagmiddag bekend. Demissionair minister van Defensie Ruben Brekelmans (VVD) viel vrijdagavond al in als minister van Buitenlandse Zaken.

BBB-vicepremier Mona Keijzer neemt Sociale Zaken over, justitieminister David van Weel (VVD) krijgt Binnenlandse Zaken. VVD-vicepremier Sophie Hermans valt in bij Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en BBB’er Robert Tieman neemt Volksgezondheid over.

Dubbele functies

Staatsrechtelijk gezien is daar niets mis mee, zegt hoogleraar staatsrecht Hansko Broeksteeg van de Radboud Universiteit, „ministers kunnen elkaars posten gewoon waarnemen”. Maar praktisch kan het onwerkbaar worden. Over ruim twee maanden zijn de verkiezingen en daarna kan het nog maanden duren voordat een nieuw kabinet aantreedt. Al die tijd dubbele functies bekleden zou een zware last zijn voor de zittende bewindspersonen. Volgens een woordvoerder van premier Schoof zal de komende dagen overleg plaatsvinden over hoe verder.

Voor de VVD hoeft het geen groot probleem te zijn extra bewindspersonen aan te dragen – de partij heeft veel ervaren bestuurders. Voor de jonge BBB daarentegen zal het lastiger zijn om geschikte bestuurders te vinden. Hoe VVD en BBB, die elkaar niet echt goed liggen, de posten gaan onderverdelen, zal de komende tijd moeten blijken. Beide partijen zullen nadenken over hoe ze zich willen profileren richting aankomende verkiezingen, en welke lastige posten ze juist níét willen.

Begroting inleveren

Het volgende probleem: aankomende vrijdag moet het kabinet de begroting aanleveren bij de Raad van State, zodat die vóór Prinsjesdag, de derde dinsdag van september, advies kan uitspreken. Dat advies is een staatsrechtelijke verplichting waar niet mee te schuiven valt, zegt hoogleraar Broeksteeg. „Of je nou met twee of met drie partijen bent, en of het kabinet nou missionair of demissionair is.” Broeksteeg gaat er vanuit dat „een groot deel van die begroting” al wel klaar zou moeten zijn. Afgelopen woensdag is het kabinet begonnen, dus deze crisis valt middenin de voorbereidingen.

VVD en BBB hebben samen maar 32 zetels. Ongekend weinig, ook voor een demissionair kabinet. Ze zullen dus veel andere partijen mee moeten krijgen met hun begroting. Hoe constructief NSC zich zal opstellen is gissen, en de PVV-leider Geert Wilders is sinds hij uit de coalitie stapte niet bereid geweest een vinger uit te steken naar zijn voormalige partners.

Op een aantal beleidsterreinen zal het geen probleem zijn om meerderheden te vinden. Zo is er een brede consensus dat hogere defensieuitgaven nodig zijn. Maar op andere thema’s, zoals het voor BBB zeer belangrijke stikstofbeleid, is niet vanzelfsprekend dat meerderheden te vinden zijn. VVD en BBB zijn het ook oneens over dit dossier: het is geen geheim dat VVD’ers zo snel mogelijk af willen van het BBB-landbouwbeleid.

Pro-Israëlisch

Hoe de kiezer bij de Tweede Kamerverkiezingen op 29 oktober zal reageren op het vertrek van NSC is nog onduidelijk. VVD en BBB zullen hopen dat zij gezien worden als de laatste van de vier originele coalitiepartijen die hun verantwoordelijkheid blijven nemen in het kabinet.

Het is voor de VVD ingewikkeld dat deze ‘tweede kabinetsval’ gaat over de Nederlandse relatie tot Israël. De partij is uitgesproken pro-Israëlisch, en zeker partijleider Dilan Yesilgöz heeft maatregelen tegen Israël structureel tegengehouden. Maar de afgelopen maanden – waarin de regering Netanyahu grens na grens heeft overschreden met zijn genocidale geweld tegen de Gazanen – is bij de VVD-achterban de kritiek op Israël gegroeid. Ook in de top van de partij heerst frustratie. Prominente VVD’ers in de fractie en de ministersploeg zeggen dat zij wel kritischer zouden willen zijn, maar dat met name Yesilgöz dat tegenhoudt.

Onder de Nederlandse bevolking zijn de standpunten over Israël aan het verschuiven: in mei zeiden twee op de drie Nederlanders dat Israël te ver ging, aldus EenVandaag.

De VVD verzette zich vrijdagmiddag nog tegen de voorstellen van NSC-minister Caspar Veldkamp (BZ) voor sancties tegen Israël. Maar demissionair minister Brekelmans zei later die dag óók dat NSC te vroeg is weggelopen, en dat zijn partij wel degelijk nieuwe maatregelen wil nemen. Zoals een economische boycot van illegale, Israëlische nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever, maar dan wel op Europees niveau.

Of de VVD daadwerkelijk harder wil zijn tegen Israël, of vooral NSC wil wegzetten als weglopers, zal de komende dagen moeten blijken. Ook zal duidelijk worden of het verder uitgeklede demissionaire kabinet-Schoof nog normaal kan functioneren. VVD en BBB zullen waarschijnlijk nog vele maanden het land moeten besturen.