Kabinetsformatie begint: door het midden of over rechts is afhankelijk van een restzetel en de VVD-blokkade van links

1 dag geleden 4

Het is een ambitie die D66-leider Rob Jetten zelf formuleerde tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen in september: dat vóór de Kerst een nieuw kabinet aan de slag gaat „dat eenheid uitstraalt”. Het was ver voordat Jetten kon weten dat hij met D66 de verkiezingen zou winnen en nu zelf hoofdverantwoordelijk wordt voor die moeilijke opdracht.

Dinsdag komen de fractievoorzitters van alle in de Tweede Kamer gekozen partijen bijeen. In dat gesprek stelt D66 een verkenner voor die langs alle partijen gaat om mogelijke coalities te onderzoeken.

Met het toevoegen van GroenLinks-PvdA voorkomt Jetten dat D66 de meest linkse partij wordt in een kabinet met verder louter rechtsere partijen

Dat begin van de formatie wordt ingewikkeld omdat het aantal varianten voor een meerderheidskabinet nog onduidelijk is. Dat heeft te maken met de laatste restzetel, die mogelijk naar D66 als grootste partij gaat (dan ten koste van de SP). Of dat gebeurt, is afhankelijk van de uitslag onder briefstemmers uit het buitenland die maandagavond of dinsdag wordt gepubliceerd.

Als D66 inderdaad met die restzetel 27 zetels krijgt, komt de rechtse combinatie van D66, VVD, CDA en JA21 op een nipte meerderheid in de Tweede Kamer van 76 zetels. Daarmee zou zo’n rechts kabinet een alternatief worden voor de getalsmatig meest logische optie: een middenkabinet, met GroenLinks-PvdA in plaats van JA21 (86 zetels).

Bondgenoot

Zo’n „breed middenkabinet” geniet de voorkeur van D66-leider en kandidaat-premier Rob Jetten. Afgelopen vrijdag zei hij dat „samenwerking in het midden echt de boodschap is van deze uitslag”. Jetten doelt daarmee op de grote winst van D66 en ook op de dertien zetels die het CDA heeft gewonnen, een andere middenpartij.

Dat Jetten graag een coalitie met GroenLinks-PvdA wil gaan leiden, ligt voor de hand. Die progressieve partij is voor D66 op een aantal grote thema’s een vanzelfsprekende bondgenoot – denk bijvoorbeeld aan het stikstof- en klimaatbeleid. Met het toevoegen van GroenLinks-PvdA voorkomt Jetten ook dat D66 de meest linkse partij wordt in een kabinet met verder louter rechtsere partijen. Zo’n coalitie met JA21 noemde Jetten vrijdag, gezien de grote inhoudelijke verschillen met de partij van Joost Eerdmans, „niet mijn eerste voorkeurscoalitie”.

Voor het brede middenkabinet dat D66 ambieert, bestaat een groot obstakel, namelijk dat de VVD in de campagne GroenLinks-PvdA heeft uitgesloten. Partijleider Dilan Yesilgöz heeft keer op keer verkondigd dat tussen links en haar partij zo goed als „onoverbrugbare” verschillen bestaan. Yesilgöz heeft haar kiezers beloofd niet in een – zoals zij het zelf verwoordde – een „links kabinet” met GroenLinks-PvdA te gaan zitten.

Die belofte lijkt de VVD extra stemmen te hebben opgeleverd. Uit het kiezersonderzoek dat Ipsos I&O op verkiezingsdag deed, blijkt dat maar liefst een derde van alle VVD-kiezers strategisch heeft gestemd. Die stemmers geven aan dat ze voor de VVD kozen om te voorkomen dat „een andere partij in de regering komt”. Die andere partij is natuurlijk GroenLinks-PvdA, en daarmee lijkt het voor Yesilgöz moeilijk of zelfs onmogelijk die blokkade van links direct op te geven.

Lef

Dat is wel wat Jetten de VVD vraagt. Afgelopen vrijdag riep hij Yesilgöz op „te reflecteren op de uitslag en constructief bij de verkenner aan tafel te komen”. De ingewikkelde uitslag „vraagt van alle politiek leiders lef en verantwoordelijkheid”, zei de D66-leider.

GroenLinks-PvdA stelde zich maandag na de uitverkiezing van Jesse Klaver tot nieuwe fractievoorzitter alvast constructief op. Hoewel Klaver zei dat zijn partij zowel in een coalitie als in de oppositie kan belanden, constateerde hij dat er „blokkades liggen”, die volgens hem onderdeel vormen van „een ouderwets politiek spel”. Klaver riep Yesilgöz op te stoppen met „de uitsluitspelletjes”. Daarmee legt GroenLinks-PvdA net als D66 de bal bij de VVD.

Meerdere hoofdrolspelers hebben al in de campagne nadrukkelijk gepleit voor een ‘stabiel’ kabinet

Minstens zo cruciaal in de beginfase van de formatie is de positie van het CDA van Henri Bontenbal, die de dag na de verkiezingen nog geen voorkeur voor een coalitie wilde uitspreken. Het CDA lijkt evenals de VVD in iedere getalsmatige combinatie nodig en het kan dus gewicht in de schaal leggen door wél een duidelijke voorkeur uit te spreken. Bontenbal zei in de campagne alleen dat hij liever met de VVD samenwerkt dan met GroenLinks-PvdA, maar of dat ook voor JA21 geldt, is nog maar de vraag.

Meerdere hoofdrolspelers van de formatie hebben al in de campagne nadrukkelijk gepleit voor een „stabiel” kabinet. Daarvoor lijkt de vraag of D66 de extra restzetel krijgt cruciaal. Een rechts kabinet van D66, VVD, CDA en JA21 dat maar tot 75 zetels komt, heeft geen meerderheid en is op voorhand niet stabiel.

Senaat

Zelfs met 76 zetels is zo’n kabinet overigens kwetsbaar: maar één Kamerlid hoeft zich af te splitsen en de meerderheid is weg. VVD-leider Yesilgöz heeft eerder BBB genoemd als potentiële partner in een rechts kabinet, maar met ook die partij erbij – een vijfde partij nota bene – wordt een kabinet leiden voor D66 alleen maar onaantrekkelijker.

Voor stabiliteit zullen partijen ook kijken naar de Eerste Kamer. Daar heeft het middenkabinet met GroenLinks-PvdA met 37 zetels bijna zicht op meerderheden (38 zetels nodig). Een rechts kabinet met JA21 komt maar tot 24 zetels, met BBB erbij ook tot 37. De huidige senaat is voor het nieuwe kabinet trouwens van beperkt belang: in maart 2027 worden al nieuwe Provinciale Statenverkiezingen gehouden, waarna de verhoudingen weer veranderen.