NSC trekt nu wél een grens, en stort het wankele kabinet-Schoof verder in chaos

6 uren geleden 1

Politieke geschiedenis schrijft zichzelf soms in een paar minuten. Zo ook deze vrijdagavond, op het ministerie van Algemene Zaken, waar de ministerraad urenlang had vergaderd. Een groot deel van de tijd was het gegaan over aanvullende maatregelen tegen Israël, vanwege de aanval op Gaza-stad en de plannen om duizenden illegale woningen te bouwen op de bezette Westelijke Jordaanoever.

Tegen half acht ‘s avonds had demissionair minister Caspar Veldkamp van Buitenlandse Zaken (NSC) zijn stoel naar achter geschoven. Hij was opgestaan. Wat er op tafel lag vond hij lang niet genoeg, zei hij, het was zo weinig dat hij het niet kon dragen. Daarna had hij, tot verbijstering van de andere ministers, inclusief Veldkamps partijgenoten, de zaal verlaten.

Een paar minuten later had hij zijn vertrek aangekondigd voor de camera’s van de journalisten die zich in de hal van het ministerie verzameld hadden. Hierna kwamen de andere ministers en staatssecretarissen van NSC samen. Zij besloten een uur na Veldkamp solidair te zijn en ook op te stappen.

Geen ‘vreugdevolle’ vergadering

„Een waardeloze dag”, noemde demissionair premier Dick Schoof het later op de avond, in de gang voor de plenaire zaal van de Tweede Kamer. De ministerraad was „geen vreugdevolle vergadering” geweest. Schoof was er „knap chagrijnig” over en vond het „behoorlijk onverantwoord” van NSC om uit het kabinet te stappen. „En dat is misschien nog een zacht woord.”

Van het demissionaire kabinet-Schoof is bijna niets meer over. De enige overgebleven coalitiepartijen, VVD en BBB, hebben samen 32 zetels. Na het vertrek van NSC, en eerder het vertrek van de PVV in juni, is het kabinet zo goed als machteloos in de Tweede Kamer.

Het toch al wankele demissionaire kabinet is in verdere chaos beland, en daarmee ook het landsbestuur. Toen de PVV was vertrokken, was de hoop dat de achterblijvers rustig, bestuurlijk en verantwoordelijk naar de verkiezingen zouden gaan. Dat is nooit gebeurd. De overgebleven partijen gunden elkaar weinig, en de verschillen bleken ook tussen hen niet overbrugbaar.

Minimale speelruimte

VVD en BBB moeten nu samen nog zeker maanden verder: eerst zijn er verkiezingen, eind oktober, dan volgt een nieuwe formatie. De speelruimte van de partijen is minimaal, en het gezag van de partijloze Schoof is zelfs nog kleiner. Bijna onzichtbaar leek hij geworden, toen hij op de late vrijdagavond in een paar zinnen het vertrek van NSC in de Tweede Kamer aankondigde. Daar zaten veel fractievoorzitters, maar de VVD-fractie, waar veel boosheid en onbegrip is, had alleen woordvoerder Eric van der Burg gestuurd.

Het kabinet moet verder, maar hoe? Bij het ministerie van Algemene Zaken hebben ze vlak na het vertrek van NSC nog geen idee. Zo weten ze niet hoe alle kabinetsposten verdeeld moeten worden, en of alle vertrokken bewindspersonen vervangen worden. Schoof zou dit weekend naar Kyiv reizen om de Oekraïense president Zelensky te ontmoeten. Dat heeft hij afgezegd. In plaats daarvan zei hij dat hij het hele weekend nodig heeft om duidelijkheid te krijgen. Begin volgende week, als de Kamer gaat debatteren over het vertrek van NSC, hoopt hij daar meer duidelijkheid over te kunnen geven.

Een vertrek van NSC hing veel vaker in de lucht. Maar nooit gebeurde het. Maar op vrijdag hoorde je van NSC’ers dat hun „grenzen” waren overschreden, omdat het kabinet geen strengere maatregelen tegen Israël wilde nemen. Eddy van Hijum, vicepremier en lijsttrekker van NSC, zei dat Veldkamp, „een van de beste bewindslieden van dit kabinet”, niet de speelruimte kreeg die hij nodig had.

Grenzen opzoeken

NSC’ers hadden het de afgelopen maanden vaker over grenzen, die heel dichtbij kwamen. Toen NSC mee ging doen aan het kabinet-Schoof, beloofde de partij het kabinet streng te controleren, ideeën te toetsen langs het „liniaaltje” (in de woorden van fractievoorzitter Nicolien van Vroonhoven) van de rechtsstaat. Maar uit het kabinet stappen? Telkens schrok NSC terug voor zo’n stap.

De grens was niet bereikt toen NSC’er en staatssecretaris Nora Achahbar (Toeslagen) vorig jaar opstapte om de omgangsvormen in het kabinet. Ook niet toen de PVV de grenzen van de democratische rechtsorde opzocht. En nog steeds niet toen het grootste deel van de fractie vlak voor de zomer niet kon leven met een aangenomen PVV-motie over de strafbaarstelling van illegaliteit. NSC wilde „comfort” van het kabinet dat het zo’n vaart niet zou lopen, kreeg die niet, en deed alsnog mee met de coalitie door voor twee asielwetten te stemmen. Nu doet NSC het wel. En dat het al campagnetijd is, merkte de NSC-fractie toen VVD-Kamerlid Eric van der Burg vrijdagavond in de Kamer zei: „Verbijsterend hoe NSC het landsbestuur in grote puinhoop achterlaat.”

Voor NSC zelf is het plotse vertrek een gok, maar dat zou aanblijven ook zijn geweest. Veel leden en kiezers liepen de afgelopen maanden weg omdat ze een principiële houding misten bij de partij. Sterker: Nicolien van Vroonhoven zei eind vorig jaar nog tegen NRC dat ze juist wilde dat haar partij meer ging meebewegen met de coalitie, en niet altijd tegen zou hangen. Zo werd NSC steeds minder de partij die voor goed bestuur stond, en uiteindelijk toch wel meedeed.

Niemand bij NSC weet hoe het precies verder moet. De partij is stuurloos sinds het vertrek van partijoprichter Pieter Omtzigt in april. Hij won in november 2023 twintig Kamerzetels, grotendeels op eigen kracht, peilingen laten zien dat NSC nul zetels dreigt over te houden. Binnen NSC valt te horen dat het misschien allemaal niet meer zoveel uitmaakt, en dat je dan maar beter voor je principes kunt opkomen dan al te strategisch te denken.

Lijsttrekker Eddy van Hijum is nu zijn prominente positie in het kabinet kwijt. Als hij zichtbaar wil blijven, zou hij terug kunnen gaan naar de Tweede Kamerfractie. Daar is zo’n grote stoelendans geweest (drie Kamerleden zijn in de zomer vertrokken, van wie twee hun zetel hebben ingeleverd) dat daar nog wel plek is. Bij NSC is de inschatting dat de principiële houding van Veldkamp over Israël het goed kan doen bij potentiële kiezers. Maar de precieze gevolgen van (opnieuw) een historische dag in het tijdperk-Schoof zijn voor niemand te overzien.