Onze hoofden evolueerden sneller dan die van alle andere mensapen

Onze typische schedel met zijn platte gezicht en ronde achterhoofd is veel sneller veranderd dan bij andere mensapen. Dat ontdekten onderzoekers uit Londen. Ons hoofd kreeg ongeveer twee keer zo snel zijn kenmerkende vorm als dat van onze naaste verwanten.

De onderzoekers wilden weten waarom mensen er zo anders uitzien dan mensapen. Ze verzamelden daarom schedels van zestien soorten en maakten er gedetailleerde driedimensionale computermodellen van. Vervolgens splitsten ze elke schedel in vier delen: het bovenste gezicht, het onderste gezicht, de voorkant van het hoofd en de achterkant. Zo konden ze in detail becijferen hoe verschillend de vormen precies waren. Ze keken naar zeven grote mensapen waaronder bonobo’s, chimpansees, gorilla’s en orang-oetans en negen kleinere mensapen, met name verschillende soorten gibbons.

Grote verschillen tussen de twee groepen

Wat uit de cijfers springt: de gibbons veranderden nauwelijks. Ongeveer twintig miljoen jaar geleden scheidden hun voorouders zich af van die van de grote mensapen; sindsdien bleven gibbons grotendeels hetzelfde. Hun schedels lijken nog steeds sterk op elkaar. Ze hebben relatief platte gezichten, ronde hoofden en hersenen die piepklein zijn vergeleken met die van ons.

De grote mensapen ontwikkelden zich daarentegen in uiteenlopende richtingen. De schedel van een chimpansee wijkt bijvoorbeeld sterk af van die van een gorilla. Maar binnen deze groep springen vooral wij eruit: onze schedels veranderden het snelst en lijken nauwelijks nog op die van andere mensapen. De meeste grote mensapen hebben een gezicht dat naar voren uitsteekt in combinatie met relatief kleine hersenen. Wij hebben daarentegen een plat gezicht met een groot, rond hoofd dat volop ruimte biedt voor onze veel grotere hersenen. Geen enkele andere mensaap lijkt op ons.

Evolutionaire drijfveer

Door de gibbons als rustige maatstaf te gebruiken (hun evolutie verliep immers traag en voorspelbaar) konden de wetenschappers uitrekenen hoe snel de grote apen veranderden. Uit die analyse blijkt dat de menselijke schedelvorm ongeveer twee keer sneller veranderde dan verwacht. Die versnelling moet dus een sterke drijfveer hebben gehad.

Deze drijfveer vinden we waarschijnlijk tussen onze oren. Grotere hersenen hebben ons in staat gesteld om problemen op te lossen, met elkaar te praten, plannen te maken en samen te werken in steeds complexere groepen. Maar het is niet alleen een verhaal van ‘groter is slimmer’: er spelen waarschijnlijk ook sociale krachten mee die onze schedelvorm hebben beïnvloed, denken de onderzoekers.

Neem nou de gorilla’s, die na ons de tweede plaats innemen in deze evolutionaire race. Hun hersenen zijn niet bijzonder groot, maar hun schedels zijn wel relatief snel veranderd. Een sleutelfactor is de opvallende kam bovenop hun hoofd; die biedt aanhechtingsplaatsen voor sterke kaakspieren en geeft vooral mannetjes een imposante uitstraling. Zulke kenmerken helpen de dieren overleven, maar ze vergroten ook de sociale status binnen hun groep.

Sociale selectie is belangrijk

Dat betekent dat niet alleen cognitieve voordelen, maar ook sociale selectie een rol speelde. Bij mensen, misschien wel het meest sociale dier op aarde, kan dit hebben betekend dat bepaalde gezichtstrekken aantrekkelijk werden of signalen waren voor gezondheid en betrouwbaarheid. Groepsvoorkeuren kunnen zo mede onze platte gezichten en ronde schedels hebben gevormd.

Maar laten we de mens even buiten beschouwing laten. Waarom bleven kleinere apen als gibbons zo uniform, terwijl grote apen alle kanten op schoten? Grotere lichamen bieden simpelweg meer speelruimte voor variatie, en de leefomgevingen van grote apen zijn diverser, zo denken de onderzoekers. Ze leven niet alleen in dichte regenwouden maar ook in open graslanden. Dat lokt allerlei aanpassingen uit.

Bij mensen kwamen daar nog eens ingrijpende levensstijlveranderingen bij. We ruilden de bomen in voor de savanne, waar we rechtop leerden lopen. Al snel aten we meer vlees en vormden we grotere, complexere samenlevingen. Al die veranderingen lieten hun sporen na in onze schedels.