Voor een paar duizend euro steken ‘wegwerpagenten’ een winkelcentrum in Warschau in brand, of een loods met hulpgoederen voor Oekraïne

Ze zijn bijna allemaal man. Bijna een derde heeft criminele antecedenten en zoekt makkelijke klusjes om een paar duizend euro te verdienen. Voor een kleinere groep speelt ideologische affiniteit met Rusland een rol. Maar er zijn ook naïeve scholieren bij die reageren op berichten op sociale media en geen idee hebben van de bedoelingen van de afzender.

Zie hier het profiel van wat in internationale kringen de ‘disposable agent’ wordt genoemd: de ‘wegwerpagent’ die samen met anderen in de buurt van Londen een loods met hulpgoederen voor Oekraïne in de fik steekt. Of in Oost-Duitsland pakketjes met brandbaar materiaal bezorgt bij een afleverpunt voor een DHL-vliegtuig. Of  langs het gebouw van Europol in Den Haag kuiert om daar met een hip apparaatje de wifi af te tappen.

Ze worden wegwerpagent genoemd omdat de opdrachtgevers snel en gemakkelijk van ze af kunnen. De persoon in kwestie weet vaak niets en kost weinig: de loods in brand steken leverde zo’n 10.000 euro op – maar inmiddels ook minstens acht jaar in een Britse cel. Ook is er weinig voorbereiding of training nodig. ‘Agent’ is dan ook een groot woord. In de pikorde van de schaduwoorlog van Rusland tegen het Westen is hij een nuttige idioot.

Russische sabotageacties

Prof.dr. B.W. Schuurman.

Foto STUDIO ARASH

Onderzoeker Bart Schuurman, hoogleraar terrorisme en politiek geweld aan de Leidse Universiteit, beet zich vast in het onderwerp Russische sabotageacties en de mensen erachter. Nadat hij eind vorig jaar de patronen van zo’n vijftig uiteenlopende acties binnen Europa in , stortte hij zich dit jaar op de personen achter de brandstichtingen en andere acties. Op basis van mededelingen van instanties als Europol, openbaar ministeries in en Nederland en talrijke mediaberichten maakte de hoogleraar een lijst van 127 personen die in Europa verdacht worden of inmiddels veroordeeld zijn. Vooruitlopend op publicatie van zijn bevindingen volgend jaar, vertelt Schuurman over de belangrijkste uitkomsten.

Wat viel u op in uw onderzoek van dit jaar naar de wegwerpagenten?

„Ze zijn gemiddeld ouder dan ik dacht. Je hoort momenteel veel over adolescenten die met de belofte van snel geld verdienen allerlei criminele klussen aannemen, maar die jonge groepen zie je hier minder. Het gaat veelal om dertigers, zoals enkele verdachten in de DHL-zaak en mensen die betrokken waren bij een poging om een journalist van onderzoeksplatform Bellingcat te ontvoeren vanuit het Verenigd Koninkrijk naar Rusland. De 17-jarige scholieren die werden opgepakt voor het ‘wifi-sniffen’ in Den Haag, behoren wat dat aangaat tot de uitzonderingen.

Eén Oekraïner was in Nederland betrokken bij het verzenden van brandbare DHL-pakketten

„Verder valt de disproportioneel grote groep Oekraïners op: 24 van de 127 mensen die ik onderzocht kwamen uit dat land. Twee van hen zijn onlangs aangemerkt als verdachten van de sabotage van het spoor in Polen met explosieven. De stevige Oekraïense presentie, net als van Moldaviërs, Bulgaren en mensen met een (dubbele) Russische nationaliteit, suggereert dat culturele affiniteit en  taalverwantschap met Rusland een rol spelen bij de rekrutering. Bijkomend voordeel voor de Russische diensten is dat de stemming zich , als blijkt dat er onder hen wegwerpagenten zitten, hetgeen de steun voor Kyiv in de oorlog kan ondermijnen.”

Hoe weet u zo zeker dat de Russen erachter zitten?

„Er is weinig openbare informatie over hoe de agenten worden aangestuurd. Toch zijn er genoeg aanwijzingen voor Russische betrokkenheid. Allereerst is het verschijnsel niet nieuw; we weten dat Russische diensten gebruik maken van dit soort agenten. De schaal waarop is echter sterk toegenomen na de Russische inval in Oekraïne, in februari 2022. Moskou probeert sindsdien de Europese steun voor dat land te ondergraven. Ook werden na die inval heel veel Russische diplomaten, onder wie veel inlichtingenofficieren, uitgewezen door westerse regeringen. Dat maakte het voor Moskou nodig om over te schakelen op een modus operandi. De omschakeling bleek succesvol: er zijn best veel mensen bereid voor relatief weinig geld veel persoonlijk risico te nemen.

„Ook zijn er door westerse inlichtingendiensten en opsporingsinstanties sporen gevonden die naar Moskou wijzen, zoals crypto-betalingen aan wegwerpagenten. Bovendien vinden ze contactgegevens die te koppelen zijn aan medewerkers van Russische inlichtingen als de GROe en FSB. Niet alle Russische inlichtingenofficieren zijn even secuur in het afschermen van hun rol als opdrachtgever.”

De Britse denktank International Institute for Strategic Studies (IISS) zette eerder dit jaar flinke vraagtekens bij de bruikbaarheid van wegwerpagenten. Hun onervarenheid, gebrek aan middelen en voorbereiding vergroot volgens de denktank de kans op voortijdige ontdekking en mislukking van acties. U lijkt de bruikbaarheid van wegwerpagenten juist hóger aan te slaan.

„Je moet onderscheid maken tussen individuele effectiviteit en de bruikbaarheid van deze agenten als groep. Ik ben het met het IISS eens dat de meeste wegwerpagenten amateurs zijn met zeer beperkte capaciteiten. Dat blijkt ook uit de relatief grote aantallen die tegen de lamp lopen zonder dat die de politie veel kunnen onthullen. Desondanks blijken sommigen tot gevaarlijke sabotageacties in staat. Bovendien kan kwantiteit hun individueel gebrek aan kwaliteit compenseren: om angst te zaaien en het Westen schade te berokkenen. De getroffen Europese landen zijn een veelvoud aan middelen en mankracht kwijt om ze op te sporen en te vervolgen, nog los van de kosten voor het herstellen van de geleden schade.”

Wat weet u van de manier waarop wegwerpagenten worden benaderd en voorbereid?

,,Dat benaderen gebeurt veelal in socialemediakanalen zoals Telegram waar pro-Russische of NAVO-kritische groepen zich roeren. Mensen die daar actief zijn, kunnen benaderd worden met de vraag of ze mee willen helpen om op straat plakken met bijvoorbeeld een anti-NAVO-boodschap. De stickers worden door de opdrachtgever geprint en naar een adres gestuurd waar de wegwerpagent ze kan ophalen. Ook wordt vaak gevraagd een fotootje of filmpje van het stickeren in te sturen.

,,Indien goedgekeurd, kan de volgende stap zijn voor de recruut: maak een molotovcocktail en gooi die op een verlaten plek ergens tegenaan. En laat ons dat zien. Op die manier wordt niet alleen beoordeeld of mensen iets kunnen, maar ook wat ze dúrven. 

Interessant is ook dat ongeveer één derde van de wegwerpagenten meerdere keren wordt ingezet

„Interessant is ook dat ongeveer een derde van de wegwerpagenten meerdere keren wordt ingezet. Ze kunnen dus carrière maken als ze nuttig blijken te zijn en. Ook deze agenten zijn ‘disposable’ maar niet per se voor eenmalig gebruik.”

Welke rollen wegwerpagenten?

„Je hebt de agenten die daadwerkelijk de klussen uitvoeren, zij staan in feite aan de ‘frontlinie’. Maar er zijn ook wegwerpagenten die de uitvoering coördineren, of nieuwe mensen rekruteren via de genoemde kanalen. Sommige wegwerpagenten dienen puur als doorgeefluik van instructies, zodat Rusland geloofwaardiger kan beweren niks met een actie te maken te hebben.”

U besteedt geen aandacht aan de eventuele rol van wegwerpagenten bij desinformatie, drone-incidenten of cyberhacks. Waarom niet? 

„Desinformatie via sociale media wordt vaak uitbesteed aan zogeheten trollenfabrieken in Rusland die zich daarin specialiseren. Daar komen, voor zover ik kan zien, minder wegwerpagenten aan te pas. De hype rond drones van dit najaar kwam voor mij te laat, ik sloot mijn voorlopig  onderzoek in augustus af. 

Lees ook

‘Rusland wil met sabotage-acties burgers intimideren en druk uitoefenen op politici’

„Van alle cyberhacks bekeek ik alleen degene die een fysiek effect hadden, zoals het urenlang openzetten van een dam in Noorwegen in augustus van dit jaar.  Die blijken vaak te worden uitgevoerd door Russische of pro-Russische hackersgroepen, en niet specifiek .”

Wat kan het Westen doen tegen de inzet van wegwerpagenten? 

„Er gebeurt al veel. Veranderingen in wetgeving over bijvoorbeeld de strafbaarstelling van in landen als Nederland en het Verenigd Koninkrijk maakten ook een stevigere aanpak van wegwerpagenten mogelijk, wat leidt tot hoge straffen zoals voor de brandstichters van de loods. Ook is er al veel in Europa tussen politie en inlichtingendiensten op bijvoorbeeld het gebied van digitaal forensisch onderzoek. Interessant in dit verband is dat het aantal Russische tegen Europa in 2025 zo’n 40 procent lager ligt dan in 2024. Een van de is dat westerse diensten en opsporingsinstanties er steeds meer grip op krijgen.

„Toch ben ik bang dat Moskou doorgaat op dit pad. Dat Rusland hier al jaren mee wegkomt, laat wat mij betreft zien dat Europa onvoldoende afschrikwekkend potentieel heeft; onze ‘deterrence’ laat te wensen over. Zeker nu Europa geopolitiek steeds meer alleen staat, is het hoog tijd dat het zich weerbaarder gaat opstellen en aan Moskou duidelijk maakt tegenmaatregelen te treffen als de Russische hybride acties doorgaan.”