Zonnebrand plus naald en draad redden de Homo sapiens 41.000 jaar geleden van de ondergang

De moderne mens was 41.000 jaar geleden al niet op zijn achterhoofd gevallen. Toen de magnetische polen van de Aarde begonnen te verschuiven, gooide Homo sapiens een indrukwekkend arsenaal aan overlevingstechnieken in de strijd om het hoofd te bieden aan gevaarlijke doses kosmische uv-straling. Ondertussen delfde de Neanderthaler het onderspit.

Nieuw Amerikaans onderzoek, dat deze week in vakblad Science Advances verscheen, laat zien hoe onze voorouders zich met een prehistorische vorm van zonnebrandcrème insmeerden, kleding op maat naaiden en grotten als schuilplaats gebruikten om te overleven.

Aardmagnetisch veld en kosmische straling
Zo’n 41.000 jaar geleden voltrok zich een spectaculair fenomeen: de magnetische polen van onze planeet begonnen te verschuiven, waardoor het aardmagnetisch veld enorm verzwakte. Hierdoor ging het noorderlicht helemaal los aan de horizon, tot diep in Afrika. Maar er was ook een keerzijde: gevaarlijke doses kosmische uv-straling, die normaal tegengehouden zouden worden door de atmosfeer, bereikten de Aarde en zijn bewoners. Terwijl de Neanderthalers langzaam uitstierven, bleek Homo sapiens verrassend veerkrachtig te zijn in deze heftige tijd.

Vindingrijkheid
Wetenschappers van de University of Michigan ontdekten dat tijdens de laatste grote magnetische ompoling, de zogeheten Laschamps-excursie, het aardmagnetisch veld terugviel tot slechts 10 procent van zijn huidige kracht. De polen wisselden van plek, om vijfhonderd jaar later weer terug te wisselen. Maar Homo sapiens ging niet bij de pakken neerzitten. Hij bedacht slimme manieren om zich te beschermen tegen de dodelijke zonnestralen. “We ontdekten dat gebieden met verhoogde stralingsinval verrassend goed overeenkomen met locaties waar Homo sapiens toen actiever werd”, zegt hoofdonderzoeker Agnit Mukhopadhyay.

“We zagen een toename in het gebruik van grotten en van prehistorische zonnebrand.”
Die zonnebrand bestond uit oker, een oeroud geel pigment van ijzeroxide, klei en silica dat de mens al duizenden jaren gebruikte om zichzelf en hun omgeving mee te versieren. Maar dit mengsel blijkt ook uv-straling tegen te kunnen houden. “Sommige inheemse stammen gebruiken het vandaag de dag nog steeds als zonnebescherming”, vertelt antropoloog Raven Garvey. “Tijdens de Laschamps-excursie nam het gebruik ervan duidelijk toe.”

Levensreddende kleding
Naast zonnebrand blijkt ook kleding een doorslaggevende factor te zijn geweest. Waar Neanderthalers waarschijnlijk vooral ruwe dierenhuiden droegen, ontwikkelde Homo sapiens technologie om kleding op maat te maken. Er zijn naalden, priemen en schrapers gevonden op locaties die gelinkt zijn aan moderne mensen, maar niet op plekken waar Neanderthalers leefden. Deze gebruiksvoorwerpen zijn waarschijnlijk gebruikt om huiden te bewerken en te naaien.

“Op maat gemaakte kleding had twee grote voordelen”, legt Garvey uit. “Ten eerste was het veel warmer, wat belangrijk was tijdens de ijstijd. Ten tweede konden mensen zo verder weglopen van hun vuur en onderkomen, bijvoorbeeld om voedsel te zoeken. En de extra bedekking beschermde ook tegen zonneschade aan de huid, iets wat tijdens deze periode letterlijk van levensbelang was.”

Grotten
Door de verzwakking van het magnetisch veld konden geladen deeltjes van de zon, die normaal worden afgeweerd door het magnetisch schild van de aarde, veel makkelijker doordringen tot aan het aardoppervlak. Dit had allerlei schadelijke gevolgen voor de gezondheid, zoals een gebrek aan foliumzuur (essentieel voor gezonde zwangerschappen) en oogaandoeningen. Grotten boden bescherming tegen deze aandoeningen, net als dichte kleding en oker.

Met behulp van een complex 3D-model combineerden de onderzoekers gegevens over aardmagnetisme, zonneactiviteit en de verspreiding van het noorderlicht tijdens die periode. Ze ontdekten dat de stralingsintensiteit het hoogst was op plekken waar Homo sapiens zich begon te vestigen, terwijl Neanderthalers er juist verdwenen.

Een blik op de toekomst (en andere planeten)
De wetenschappers beweren in hun studie niet dat zonnebrand, grotten en naalden de enige overlevingsmethodes waren, maar hun werk biedt volgens hen wel een frisse blik op oude gegevens. “Dit zijn correlaties, geen causale verbanden”, benadrukt Garvey. “Maar het is een mooie nieuwe invalshoek om na te denken over het uitsterven van Neanderthalers en de opkomst van Homo sapiens.”

Het onderzoek houdt ons ook een spiegel voor: hoe zouden wij omgaan met zo’n geomagnetische gebeurtenis als die nu zou plaatsvinden? “Zonder magnetisch veld zouden al onze satellieten uitvallen, de communicatie zou platliggen en ook onze gezondheid zou ernstig bedreigd worden”, waarschuwt Mukhopadhyay.

En voor wie naar de sterren kijkt: dit onderzoek laat zien dat leven zélfs op een planeet met een zwak magnetisch veld mogelijk is. “Het leert ons anders te kijken naar wat een planeet bewoonbaar maakt”, besluit Mukhopadhyay. “Want leven, dat vindt zijn weg, zelfs als er kosmische gevaren op de loer liggen.”