Bekritiseerde Von der Leyen bijt in Straatsburg van zich af: ‘Europa bevindt zich midden in een gevecht’

Een gelukje voor Ursula von der Leyen: ze wordt overstemd door boegeroep. Haar toespraak in de grote zaal van het Europees Parlement in Straatsburg is al een tijdje bezig als er gejoel van de radicaal-rechtse flank klinkt. Vinnig maar onbewogen kijkt de Europese Commissievoorzitter op.

„De schreeuwers aan deze zijde van het huis zouden er goed aan doen nu te luisteren”, zegt ze schamper, om vervolgens de komst van een nieuw centrum tegen desinformatie aan te kondigen. Heel even is het rustig, maar dan zwelt het lawaai uit dezelfde hoek weer aan. „Jullie zijn duidelijk bang voor zo’n centrum.” Het levert haar luid applaus uit de rest van de zaal op.

Ursula von der Leyen versus de stoorzenders en extremisten in Europa: zo ziet de machtigste vrouw van de Europese Unie het graag. In haar State of the Union, haar belangrijkste toespraak van het jaar, krijgt ze een uur de tijd om de balans in de EU op te maken en plannen aan te kondigen.

Het is een lange lijst: van een huisvestingsoverleg om de woningnood aan te pakken, tot een energiesnelweg om het net te verbeteren en een initiatief voor kleine betaalbare auto’s.

Maar voor de parlementariërs in de zaal is het ook een referendum over Von der Leyen zélf – en dat laten ze horen. Een jaar na het begin van haar tweede termijn als Commissievoorzitter komt de kritiek lang niet alleen uit de radicale hoek. En dus is het ook een uur waarin Von der Leyen van zich afbijt. Ze moet wel, als ze haar plannen wil realiseren. Ze is nog lang niet uitgeregeerd.

Te links, te rechts, te mild

Volgens veel van haar toehoorders heeft Von der Leyen het afgelopen jaar fout op fout gestapeld. In de ogen van links heeft ze haar eigen groene imago om zeep geholpen door te snoeien in klimaatbeleid en duurzaamheidsregels. Volgens de rechterflank doet ze juist nog veel te weinig om ondernemers uit het knellende korset van Europese regels te bevrijden.

Deze zomer overleefde Von der Leyen een motie van wantrouwen uit radicaal-rechtse hoek – met gemak. Zo’n motie wordt zelden ingediend, maar twee maanden later zijn de volgende moties alweer in de maak, één van radicaal-rechts en één van links. De sfeer in het parlement verhardt.

Lees ook

Lees ook: Verhit debat in Europarlement over het functioneren van Commissievoorzitter Von der Leyen

Op het wereldtoneel is de Commissievoorzitter intussen volgens critici uit beide kampen te mild voor de Amerikaanse president Donald Trump geweest, waardoor Europa met een handelsdeal vol losse eindjes zit en niet weet of het voor de toekomst van Oekraïne en de eigen veiligheid nog op de Amerikanen kan bouwen. En dan heeft ze het parlement dit jaar ook nog eens de pas afgesneden door een parlementaire stemming over haar defensieleningen te omzeilen. Er hangt onvrede in de lucht.

Te links, te rechts, te mild? Von der Leyen wil er niets van weten. „Europa bevindt zich midden in een gevecht”, zijn haar felle openingswoorden. Ze verwijst naar het rendez-vous van Trump en de Russische president Vladimir Poetin in Alaska, naar de topbijeenkomst in China van begin deze maand.

Deze zomer heeft ons laten zien dat we nu geen ruimte of tijd hebben voor nostalgie

Haast en eenheid zijn geboden, aldus Von der Leyen, als Europa in deze onstuimige tijden onafhankelijk wil blijven. „We kunnen niet wachten totdat deze storm voorbijtrekt. Deze zomer heeft ons laten zien dat we nu geen ruimte of tijd hebben voor nostalgie.”

De meest acute confrontatie die woensdag in de lucht hangt is Gaza. Een groeiend aantal Europarlementariërs en regeringsleiders wil via de EU meer actie afdwingen tegen Israël, maar Von der Leyen aarzelt. Veel linkse politici verschijnen demonstratief in het rood gekleed in de zaal, een grote groep staat minutenlang op tijdens de speech als stil protest. Maar Von der Leyen weet met een paar toezeggingen applaus te oogsten van deze groep.

De belangrijkste: de Commissie zal ervoor pleiten de handelsvoordelen die Israël geniet dankzij het associatieverdrag met de EU op te schorten. Het is sterk de vraag of dat gaat lukken, omdat een klein groepje landen zich blijft verzetten tegen hardere maatregelen, maar door de intentie uit te spreken weet Von der Leyen haar grootste critici in de zaal tegemoet te komen. Luid protest blijft uit.

De Commissie wil daarnaast sancties opleggen aan „extremistische ministers” en gewelddadige kolonisten. Nederland pleitte daar deze zomer al voor, net als voor het opschorten van het handelshoofdstuk. „Wat in Gaza gebeurt is onacceptabel”, zegt Von der Leyen. „Door mensen veroorzaakte hongersnood mag nooit een oorlogswapen zijn.”

Een andere handreiking doet ze naar de critici die het EU-optreden tegen de Russische oorlog in Oekraïne te slap vinden. De Commissie wil kijken of de bevroren Russische tegoeden die zich op Europese bodem bevinden gebruikt kunnen worden als onderpand voor een lening om de wederopbouw van Oekraïne te financieren. Zo’n voorstel werd tot nu gezien als juridisch riskant.

Boksbal

Kregen haar voorgangers nog wel eens het verwijt onzichtbaar te zijn, Von der Leyen is alom aanwezig. Dat maakt haar tot een geliefde boksbal.

Internationale crises of niet, de meeste Europese regeringsleiders zijn druk zat met binnenlands gedoe. Het komt hen niet slecht uit dat Von der Leyen de kastanjes uit het vuur haalt en als een bliksemafleider voor kritiek fungeert. Anders dan Jean-Claude Juncker, haar directe voorganger, kiest Von der Leyen bovendien zelden voor een harde confrontatie met de lidstaten, op het recalcitrante Hongarije van Viktor Orbán na. De regeringsleiders vragen, Von der Leyen draait.

Neem handel. Onder Von der Leyen had de Commissie een reeks aan importheffingen voorbereid om Trumps heffingenregen te kunnen vergelden. Daar zag ze van af onder druk van bezorgde lidstaten, Duitsland voorop. Dat vreesde dat de handelsruzie zou escaleren en de export van auto’s en zware industrie uit de EU naar de VS in gevaar zou komen.

Lees ook

Lees ook: Trump is weer vriendjes met de EU-landen, vindt hijzelf

Von der Leyen verdedigt het resultaat, waarover het Europees Parlement nog zal stemmen, dan ook fel. Het akkoord was een noodzaak om de toegang tot de Amerikaanse markt voor Europese bedrijven te garanderen, zegt ze: „Ik zal nooit gokken met de banen van mensen.” Als ze de deal van andere landen vergelijk met die van de EU klinkt ze zelfs Trumpiaans: „Wij hebben het allerbeste akkoord, zonder twijfel.”

Bij defensie ligt het iets anders. Dat is van oudsher niet het werkterrein van de EU, maar Von der Leyen doet een stap naar voren omdat de aankoop van extra wapens gebaat is bij Europese coördinatie, zoals dat eerder gebeurde tijdens de pandemie met de inkoop van vaccins.

Wij hebben het allerbeste akkoord, zonder twijfel

„Ik ben de tel kwijtgeraakt van alle keren dat ik te horen kreeg dat Europa dit of dat niet zou kunnen doen”, aldus Von der Leyen. „Tijdens de pandemie. Het coronaherstelplan. Defensie. Oekraïne ondersteunen. Energiezekerheid. De lijst gaat maar door. En elke keer heeft Europa zich verenigd en is het gelukt.”

Als Von der Leyen – het nieuws over de neergehaalde drones boven Pools grensgebied is woensdagochtend vers – verklaart dat de EU solidair is met Polen, krijgt ze haar enige staande ovatie van het parlement.

Strakke hiërarchie

Toch heeft de voorzitter de kritiek ook aan zichzelf te wijten. Dat Von der Leyen het middelpunt van kritiek is, komt ook omdat ze zichzelf tot middelpunt van het bestuur heeft gemaakt. Niets wordt besloten in de Commissie zonder dat het is goedgekeurd door de Commissievoorzitter of Björn Seibert, haar in pak en felgekleurde sneakers gestoken stafchef.

De andere 26 Eurocommissarissen, formeel de gelijken van Von der Leyen in het dagelijks bestuur, zijn in de praktijk haar ondergeschikten. Zij klappen haar woensdagochtend trouw toe vanuit hun bankjes.

Inmiddels begint het zelfs in die strakke hiërarchie te schuren. Toen Von der Leyen en Seibert deze zomer hun plannen voor de gigantische EU-begroting angstvallig tot het laatst geheim hielden, leidde dat tot chaos en slotonderhandelingen tot aan de presentatie. Zo gaat het vaker: zelfs Eurocommissarissen horen soms pas op het laatste moment hoe hun plannen eruitzien.

Eurocommissarissen horen soms pas op het laatste moment hoe hun plannen eruitzien

Die frictie wordt zichtbaar. Afgelopen week gebruikte Teresa Ribera als eerste Eurocommissaris de term genocide om het Israëlische geweld in Gaza aan te duiden – Von der Leyen doet dat nooit. Diezelfde Ribera zei dat het handelsakkoord met de VS nog maar eens heroverwogen moet worden als Trump blijft dreigen met straffen vanwege het Europese techbeleid.

Ribera vertolkt de luidste kritiek binnen de Commissie, maar ze is niet de enige. De Franse Eurocommissaris Stéphane Séjourné zei hetzelfde over de deal. En topambtenaar Sabine Weyand liet zich in een discussie ontvallen dat ze het woord ‘onderhandelingen’ weigert te gebruiken om de handelsgesprekken met de VS aan te duiden. De boodschap was duidelijk: dit was halve dwang.

Von der Leyen heeft haar collega’s niet in het openbaar weersproken. Dat doet ze woensdag in de volle zaal in Straatsburg ook niet. Maar haar bezwerende woorden over het akkoord lijken niet alleen voor de parlementariërs, maar ook voor hen bedoeld: „Laat me kristalhelder zijn: of het nu gaat om het milieu of over techregels, wij bepalen onze eigen standaarden. Wij bepalen onze eigen richtlijnen. Europa beslist over zichzélf.”

Lees ook

Lees ook: Europa ziet nu hoe afhankelijk en zwak het is