Met zijn coupplan liet Bolsonaro de democratie langs de rand van de afgrond scheren, oordeelt het Hooggerechtshof

De Braziliaanse oud-president Jair Bolsonaro is donderdag door het Hooggerechtshof schuldig bevonden aan onder meer het beramen van een staatsgreep. Zeker drie van de vijf hoge rechters zijn ervan overtuigd dat de ultrarechtse politicus na zijn verlies van de presidentsverkiezingen in het najaar van 2022 met hoge regeringsfunctionarissen en topmilitairen een gedetailleerd plan opstelde om met geweld aan de macht te blijven. Het is nog niet duidelijk welke straf Bolsonaro (70) opgelegd krijgt, maar mogelijk moet hij jaren de cel in.

Tijdens het historische proces boog het hoogste hof zich over het dossier dat de federale politie tegen Bolsonaro samenstelde, nadat duizenden van zijn aanhangers op 8 januari 2023, een week na zijn vertrek van de macht, de belangrijkste overheidsgebouwen van het land in Brasília bestormden en vernielingen aanrichtten. Volgens de aanklacht pasten die rellen in een breder coupplan dat de uitgaande president met andere regeringskopstukken en hoge militairen voorbereidde gedurende de transitieperiode, eind 2022. Ondanks zijn stembusnederlaag wilde Bolsonaro aan de macht blijven, onder andere door de gekozen president Lula, diens vicepresident en een topmagistraat te laten vermoorden.

De rechtszaak werd vooraf gezien als een vuurproef voor de jonge democratie. Brazilië nam pas in 1985 afscheid van zijn laatste militaire dictatuur en Bolsonaro en veel van zijn medeverdachten komen voort uit de strijdkrachten. Hoewel ze hun couppoging afbliezen na verzet uit sommige krijgsmachtonderdelen, maakte het strafdossier duidelijk hoe ondemocratisch een ander deel van de Braziliaanse legertop nog denkt.

Langere aanloop

Minstens drie van de vijf hoge rechters moesten instemmen met de veroordeling. Op dinsdag deden twee van hen dat al. „Er is geprobeerd om de rechtstaat omver te werpen en de laatste uitwas daarvan zagen we op 8 januari 2023”, zei Alexandre de Moraes, die eveneens op de dodenlijst stond. Dat Bolsonaro zelf op de dag van de bestorming in de VS zat, deed niets af aan het gevaar dat de democratie die dag liep, aldus de rechter. „Hij had er al langere tijd de aanzet toe gegeven.”

De volgende rechter die zijn vonnis mocht voorlezen, nam de moordplannen die klaarlagen eveneens zeer serieus. Dit waren niet zomaar wat losse gedachten, zei Flávio Dino: „Het waren gedetailleerde plannen en Bolsonaro was van alles op de hoogte.”

Lees ook

De sluipschutters lagen al klaar, toen Bolsonaro’s putsch afketste

Woensdag stemde collega Luiz Fux ervoor om de hele aanklacht te schrappen. Volgens hem is het hof niet bevoegd om over Bolsonaro te oordelen omdat hij geen president meer is en hadden lagere rechters de zaak moeten behandelen. De vierde rechter die donderdag haar opinie gaf, Carmen Lucia, veroordeelde Bolsonaro wel, waarmee geen vrijspraak meer mogelijk is.

Fux’ minderheidsoordeel sterkte Bolsonaro en zijn aanhangers in hun afkeer van de hele rechtsgang. Ook kan de verdediging van de ex-president het aangrijpen om te proberen in beroep te gaan: in dat geval zal het elf leden tellende Hooggerechtshof zich in voltallige samenstelling over de zaak moeten buigen.

Experts verwachten een gevangenisstraf van zo’n zeventien jaar voor Bolsonaro

Vrijdag zullen de vijf rechters eerst in onderling debat bepalen welke straf Bolsonaro krijgt. Experts denken dat er een gevangenisstraf van zo’n zeventien jaar wordt opgelegd. De maximale straf van 43 jaar cel zou vanwege de leeftijd van Bolsonaro niet realistisch zijn – de gezondheid van de zeventiger is sinds een mesaanval in 2018 niet optimaal.

Ook moet blijken of hij in het geval van een celstraf zal meewerken aan arrestatie door zich vrijwillig over te geven, of dat hij ingerekend moet worden. Op last van het hof staat hij reeds onder huisarrest en draagt hij sinds juli een enkelband.

Reeds onder huisarrest

Bij de woning van Bolsonaro in Brasília verblijven sinds de aftrap van de eindfase van het proces voor- en tegenstanders van de ex-president. Op 2 september, de dag dat de slotfase van de historische rechtszaak begint, patrouilleren er zwarte auto’s van de militaire politie. Gewapende mannen met zwarte baretten stappen uit en positioneren zich naast de ingang met hefbomen. In een wachthokje zit een portier die bewoners van het luxueuze appartementencomplex Solar de Brasilia naar binnen en naar buiten laat.

„Kijk hoe de agenten erbij lopen. Alsof Bolsonaro een crimineel is die op de vlucht slaat. Er waren zelfs politieagenten in zijn huis, het is te gek voor woorden”, zegt Denise Quadros die eerste dinsdag van september. Ze is een van de tientallen trouwe Bolsonaro-aanhangers die zich elke procesdag bij het huis van de oud-president ophouden.

Voor veel van zijn aanhangers maakte de inhoud van het proces nooit veel uit. De magistraten zien ze als ‘dictators’, die hun held sowieso tot ‘politiek gevangene’ zouden maken. Om dit te illustreren vergeleken Bolsonaro’s advocaten hun cliënt tijdens de eerste week met Albert Dreyfus, de Frans-joodse officier die eind negentiende eeuw slachtoffer werd van een antisemitisch showproces.

Ruim een week later is Quadros evengoed woedend over de uitspraak. „Ik ben woedend, verdrietig, radeloos. Het is zo onrechtvaardig. Maar we blijven achter hem staan. We zullen bidden”, zegt ze.

Amnestiewet in de maak

Quadros en veel andere bolsonaristas hebben nu hun hoop gevestigd op Donald Trump als ‘redder’ van Brazilië. De Amerikaanse president bemoeit zich volop met het proces in Brazilië, dat hij een politieke „heksenjacht” noemt. Trump strafte het land al met importheffingen van 50 procent en legde hoge rechter De Moraes persoonlijke sancties op.

Lees ook

Trump probeert geestverwant Bolsonaro te helpen, maar tegenstander Lula profiteert

De viering van Onafhankelijkheidsdag liep zondag uit op een grote manifestatie van voor- en tegenstanders van Bolsonaro. Op de Avenida Paulista, de centrale verkeersader van São Paulo, rolden bolsonaristas een levensgrote Amerikaanse vlag uit terwijl het Braziliaanse volkslied weerklonk. President Lula zei in een toespraak voorafgaand aan de nationale feestdag daarentegen dat „Brazilië nooit iemands kolonie” zal worden.

Dat juist bolsonaristas, die zich graag patriotten noemen, nu roepen om buitenlandse interventie, vindt Quadros geen tegenstrijdig klinken. „Van mij mag Trump echt zover gaan als nodig is om ons land te redden. Hij is de machtigste man ter wereld, dus daarom richten we ons nu op de VS.”

De kans dat Trump de druk verder opvoert is groot. Dinsdagavond suggereerde het Witte Huis dat zelfs militair ingrijpen een optie is, toen woordvoerder Karoline Leavitt zei dat de VS hun „economische en militaire macht aanwenden om de vrijheid van meningsuiting te beschermen”. Het Braziliaanse ministerie van Buitenlandse zaken heeft deze uitspraak onmiddellijk fel bekritiseerd.

Ook in eigen land werkt rechts aan vrijgeleide voor Bolsonaro. In het parlement wil zijn Liberale Partij (PL) met rechtse bondgenoten een amnestiewet gaan indienen om Bolsonaro en de bestormers van 8 januari vrijuit te laten gaan. Wellicht zullen ze er in slagen dit door de parlementsvoorzitter op de rol te laten zetten, daarna moet blijken of er genoeg stemmen zijn voor amnestie.