Plotseling moet Europa grote beslissingen nemen: hoe beschermen we Oekraïne tegen de Russen?

Veiligheidsgaranties. Het sleutelwoord voor de vrede in Oekraïne. Het land moet een „stalen stekelvarken” worden dat onverteerbaar is voor mogelijke aanvallers, zei Ursula von der Leyen afgelopen lente. Dat ging toen alleen nog over verdere wapensteun. Waar hebben we het over als het gaat om veiligheidsgaranties?

De vraag hangt al jaren boven een eventueel Russisch-Oekraïens bestand: welke veiligheidsmaatregelen zijn voldoende om ervoor te zorgen dat Moskou het land niet opnieuw aanvalt? Solide garanties zijn de enige voorwaarden waarop de Oekraïense regering eventuele territoriale concessies kan verkopen aan de bevolking.

De kortste weg was, zoals president Volodymyr Zelensky al jaren bepleit, een Oekraïens NAVO-lidmaatschap, vanwege Artikel 5 van het verdrag dat stelt dat een militaire aanval op één land wordt beschouwd als een aanval op alle lidstaten. Maar dat Oekraïense lidmaatschap is een gepasseerd station, in elk geval zolang Trump president is. Dat geldt ook voor directe Amerikaanse aanwezigheid op Oekraïens grondgebied of in het luchtruim.

„NAVO-lidmaatschap was een mooie troefkaart geweest”, zegt Frans Osinga, hoogleraar war studies aan de Universiteit Leiden. „Je had tegen Rusland kunnen zeggen: je kunt grondgebied krijgen, in ruil daarvoor wordt Oekraïne lid van de NAVO. Dat was een geweldig pressiemiddel geweest. Maar dat is al weggegeven.”

Daarmee valt de ultieme bescherming voor Oekraïne weg: afschrikking van de Russen door een combinatie van Amerikaanse luchtsteun, aanwezigheid van de Amerikaanse marine op de Zwarte Zee – met als extra slot op de deur de dreiging van het Amerikaanse kernwapenarsenaal.

Europa kan die Amerikaanse afschrikkingsmacht bij lange na niet evenaren, dus zal Kyiv het moeten zoeken in een combinatie van de eigen strijdkrachten, gesteund door de Europese bondgenoten. En, hoopt het, met de Amerikanen op de achtergrond.

Rond de ontmoeting in Washington viel regelmatig de term „NAVO-achtige” veiligheidsgaranties, „in coördinatie met de VS” maar wat daarmee wordt bedoeld blijft onduidelijk. Gezien zijn eerdere uitspraken – en Trumps wispelturigheid – zal Oekraïne zich niet rijk rekenen met het vooruitzicht van Amerikaans ingrijpen bij hernieuwde Russische agressie.

Geloofwaardigheid

Het succes van een eventueel bestand staat of valt bij een geloofwaardige afschrikking van de Russen, zei de Amerikaanse oud-generaal Ben Hodges, voormalig bevelhebber van de Amerikaanse strijdkrachten in Europa, eerder dit jaar in een interview met NRC. „Afschrikking gaat om twee dingen: capaciteit en geloofwaardigheid. Je moet capaciteit hebben in de lucht, op zee, op de grond, drones, alles. En de Russen moeten echt geloven dat je geweld gaat gebruiken.”

Want, zo waarschuwen Hodges en andere militaire analisten, de Russen zullen vanaf dag één testen of een Europese vredesmacht echt ingrijpt en het daadwerkelijk aandurft een Russisch gevechtsvliegtuig neer te halen dat het Oekraïense luchtruim binnendringt. Maar eerst is de vraag hoe zo’n vredesmacht eruit zou moeten zien, wie de leiding erover heeft, hoe zij moeten samenwerken met de Oekraïense strijdkrachten en welk mandaat die troepen zullen krijgen. Alleen al aan dergelijke voorbereidingen, en de politieke besluitvorming daaromtrent, gaan maanden vooraf, waarschuwen militaire experts.

De eerste stap die de VS kunnen zetten voor de Oekraïense veiligheid is het „tot de tanden bewapenen” van het land, zo analyseerde Trumps speciale gezant Keith Kellogg vorig jaar al. De Oekraïense aanschaf van Amerikaanse wapens ter waarde van 100 miljard dollar (87 miljard euro), gefinancierd door Europa – een overeenkomst die maandag via The Financial Times naar buiten kwam – kan een begin zijn van dat bewapeningsplan.

De bondgenoten zouden Oekraïne kunnen helpen met de levering van meer sterke en moderne wapens, patrouilles op de Zwarte Zee, het delen van militaire inlichtingen en de stationering van een Amerikaanse troepenmacht buiten Oekraïne, die in geval van een crisis kan worden ingezet. Dat schreef analist Luke Coffey van het Hudson Institute in april.

Ook zouden de VS de Oekraïense luchtmacht en de Europese partners logistiek kunnen helpen met het instellen van een no-flyzone boven Oekraïne, tegen raket- en drone-aanvallen en aanvallen door Russische vliegtuigen. „Dat zou een belangrijke aanvulling zijn voor het versterken van Oekraïne”, zegt Frans Osinga.

De belangrijkste bijdrage zal moeten komen van Europa. Dat kreeg alvast de rekening voor het bekostigen van de Oekraïense wapens. Ook wordt al geruime tijd gesproken door het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Duitsland over de mogelijke oprichting van een vredesmacht. „Daarachter ligt de vraag: zijn wij bereid om in te grijpen, als Rusland de bestandslijn schendt? Waar ligt de drempel”, zegt Osinga.

Mantra van de bondgenoten

Een blik op de Duitse discussie laat zien hoe lastig het is hier besluiten over te nemen. Duidelijk is dat Berlijn een belangrijke rol wil spelen. Tussen de grote politieke partijen zal eerst overeenstemming gevonden moeten worden over de vraag hoe ver het land bereid is te gaan. Zo stationeert Duitsland nu troepen in Litouwen. „Om daar ook troepen in Oekraïne bij te zetten wordt waarschijnlijk te veel voor ons”, zei de Duitse minister van Buitenlandse Zaken Johann Wadephul maandag.

Het enige waar de bondgenoten het over eens lijken is het mantra: het is nog te vroeg om hier definitieve uitspraken over te doen.

Overigens heeft het Kremlin regelmatig gezegd dat het niet akkoord zal gaan met troepen uit NAVO-landen op Oekraïense bodem. Of er vrijdag in Alaska op dit punt een doorbraak werd bereikt toen Rusland instemde met het toestaan van „robuuste veiligheidsgaranties” voor Oekraïne, is ongewis.

Politiek besluit

De kans is groot dat Rusland het woord heel anders uitlegt: „Poetin kan prima accepteren dat hij zich samen met Amerika en China garant stelt voor de veiligheid van Oekraïne”, zegt Bob Deen, analist van Clingendael. „Daarmee loopt hij weinig risico. Want op het moment dat Oekraïne dan zegt ‘help, wij worden aangevallen’, moeten de garantiestaten advies uitbrengen over het plan van aanpak.” Dit scenario lijkt op de veiligheidsgaranties die Oekraïne in 1994 kreeg voor het opgeven van zijn nucleaire wapens – Rusland ondertekende die, en viel vervolgens zelf alsnog aan.

Duidelijk is voor iedereen dat Europa zal moeten bijdragen aan de Oekraïense veiligheid. Onder die Europese bondgenoten zal de komende tijd moeten worden bepaald hoe die steun eruit zijn, en welke rode lijnen individuele landen hebben. Maar veel tijd is er niet. De veiligheidsgaranties zullen „op een of andere manier geformaliseerd worden in de komende week of tien dagen”, zei Zelensky maandag na afloop van de bijeenkomst in het Witte Huis.

Wel is duidelijk dat er tenminste een aantal ontwikkelingen te zien moeten zijn voordat er sprake is van daadwerkelijke garantie. Zo moet er een bestuursstructuur worden opgezet. Een militair hoofdkwartier. En er moeten politieke toezichts- en besluitvormingsafspraken komen. „Als de troepen worden aangevallen, dan is het besluit om het Russisch luchtverdedigingssysteem, of een Russische colonne aan te vallen, uiteindelijk een politiek besluit”, zegt Deen. „En daar moeten eigenlijk de ministers van Defensie en eigenlijk ook het staatshoofd over gaan.”

De vraag is dus welk systeem hiervoor in het leven geroepen gaat worden. „Eigenlijk ga je gewoon een soort mini-NAVO creëren, heel specifiek voor Oekraïne”, zegt Deen. „Tenzij ze toch de bestaande NAVO-structuur hiervoor gaan gebruiken.” Mogelijk zat NAVO-secretaris-generaal Mark Rutte maandag bij de bespreking om dit scenario te verkennen.

Rode loper

Waar het expliciet nog niet over gaat in de huidige vredesbesprekingen zijn zaken zoals herstelbetalingen, vrijlating van gearresteerde burgers of gedeporteerde kinderen en bestraffing van oorlogsmisdaden. Die leemte is vet van Trumps vingerafdrukken. In maart hief de Amerikaanse regering al een onderzoeksgroep naar Russische oorlogsmisdaden op. Die groep documenteerde onder meer bewijs van het deporteren van Oekraïense kinderen.

Ook trok de Verenigde Staten zich terug uit een internationaal samenwerkingsverband dat onderzoek deed naar het aansprakelijk stellen van het Russisch leiderschap voor de invasie. Met het letterlijk uitrollen van de rode loper voor Poetin maakte Trump bovendien een einde aan het diplomatieke isolement van de Russische leider.

„Het is zorgwekkend en eigenlijk ook stuitend dat Poetin met de rode loper en applaus werd onthaald”, zegt hoogleraar Osinga. „Hij beloont daarmee de agressor en geeft hem een waanzinnig platform. Trump zet Poetin zelfs op een voetstuk.”

Zelfs als Europa en Oekraïne hun ideale veiligheidsregeling overeenkomen, blijft het de vraag of Rusland hiermee akkoord zal gaan. Deen: „Als Poetin met Zelensky om tafel gaat zitten, dan denk ik wel dat we echt in de buurt van een deal gaan komen.”

Trump ziet zo’n bijeenkomst over ongeveer twee weken voor zich. De Russische gezant Joeri Oesjakov liet weten open te staan voor een Oekraïens-Russisch overleg, maar liet nog in met midden op welk niveau deze zou plaatsvinden. Vermoedelijk komen de ministers daar bijeen.

„Bij een ontmoeting worden de risico’s wel heel groot voor Poetin”, zegt Deen. „Als hij zich over de weerzin heen zet om met de in zijn ogen niet-legitieme Zelensky te gaan praten. Dat zal hij alleen doen als hij het binnenlands kan framen als: hij capituleert. Of: hij accepteert mijn plan.”

Deen sluit niet uit dat Poetin daadwerkelijk kansen ziet voor een soort bestand. In het afgelopen half jaar is Oekraïne hem flink tegemoetgekomen. „Grote concessies heeft Poetin eigenlijk al binnen. Dat hij het bezette land voor lange termijn kan behouden, al is het niet formeel. Dat Oekraïne niet bij de NAVO kan komen. Nu moet het Kremlin nog de scherpe kantjes van het woord ‘veiligheidsgaranties’ afslijpen. En dan is hij er.”