Seks, drugs en taboedoorbrekende strips: het leven van Robert Crumb

De Amerikaanse tekenaar Robert Crumb is een legende. Zijn rebelse, soepel getekende satirische strips voor volwassenen uit de jaren zestig, zoals Fritz the Cat en de cynische hippie-goeroe Mr. Natural, vol scherpe humor plus een flinke scheut seks, drugs en geweld, werden een grote hit bij de naoorlogse protestgeneratie in de VS en West-Europa. Zijn cartoon van vier mannetjes die monter met enorme schoenen in ganzenpas voortstappen, met daarboven de tekst ‘Keep On Truckin’ (Gewoon blijven doorgaan) werd (tegen Crumbs zin) een T-shirt-icoon voor de jaren zestig.

Zijn prachtig geïnkte tekeningen in realistischer stijl van na de hippietijd, zoals strips over hemzelf en zijn seksuele obsessie met vrouwen met stevige benen en het verstripte bijbelboek Genesis uit 2009 zijn nog altijd populair. Originele tekeningen van Crumb, inmiddels 81 jaar oud, worden tegenwoordig duur verkocht in topgaleries als David Zwirner in New York.

Nu is over Crumbs leven al veel bekend, mede dankzij de semi-autobiografische strips die hij maakte met zijn tweede vrouw Aline Kominsky, met wie hij in 1991 van de VS naar Frankrijk verhuisde. Hij portretteert zichzelf daarin vol zelfspot als brildragende loser en seksistische engerd. De documentaire Crumb (1994) toonde het verknipte gezin waarin hij opgroeide.

Maar een uitgebreide biografie ontbrak, tot deze zomer Crumb. A Cartoonist’s Life verscheen. Stripkenner Dan Nadel beschrijft daarin Crumbs leven van zijn geboorte in Philadelphia in 1943 tot zijn tachtigste levensjaar in 2023. Crumb werkte mee door zijn archief open te stellen en het omslag te tekenen, op voorwaarde dat Nadel ook inging op de controversiële kanten van zijn werk: seksisme en racistische stereotypen. Het resultaat is een genuanceerd kritische én intieme biografie, met citaten uit privé-brieven en -documenten.

Fritz de geile kater

Crumb dankt zijn doorbraak begin jaren zestig aan Fritz the Cat, een geile jonge kater belust op seks- en drugsavonturen. In 1962 krijgt hij, net van de middelbare school, zijn eerste baan als tekenaar bij wenskaartenuitgever American Greetings in Cleveland. In zijn vrije tijd vult hij schetsboeken met strips, zoals over Fritz die een vriendin uitkleedt om haar daarna te gaan vlooien. Die valt in de smaak bij Harvey Kurtzman, uitgever van het blad Help!, de opvolger van het satirische stripblad Mad in New York – en zo krijgt Crumb de eerste tekenopdrachten voor zijn eigen werk.

Fritz ontstond al op de middelbare school, toen Crumb nog een ongekuste puber was. Samen met zijn broer Charles vulde hij zijn jeugd met het tekenen van zelfbedachte dierenstrips, geïnspireerd door stripbladen als Donald Duck en Pogo. Strips tekenen was een vlucht uit het sociaal geïsoleerde, chaotische gezin: een strenge, hardhandige vader met een oorlogstrauma, een geestelijk instabiele moeder die haar man met een mes achterna zat. En op zijn lagere school deelden de nonnen ook tikken uit. Met een liniaal.

Mijn tekeningen zijn mijn persoonlijke aanval op de absurde, zieke, krankzinnige wereld waarin we leven

Als Crumb in de jaren vijftig in Amerika een kritische puber wordt, ervaart hij het als een ‘bevrijding’ als hij op de middelbare school het maatschappijkritische, satirische stripblad Mad van Harvey Kurtzman in handen krijgt. Al tekenend een lange neus maken naar alle ‘hypocriete Amerikaanse idealen’, dat wil hij ook. Crumb begint zelf op Mad geïnspireerde satirische tekeningen te maken. Mad „veranderde Roberts chemie in zijn hersens zeker net zoals lsd dat een decennium later zou doen”, schrijft Nadel.

Lsd en underground comics

„Ik wil niet langer kind zijn […] Ik wil de wereld veroveren […] Lsd helpt daarbij”, schrijft de 22-jarige Robert Crumb aan een vriend in 1965. Hij wordt een stevige gebruiker van de favoriete hallucinaties veroorzakende drug van de protestgeneratie. Hij verlaat zijn eerste vrouw, Dana Morgan, en zwerft door Amerika op zoek naar seks, drugs en tekenopdrachten. „Mijn tekeningen zijn mijn persoonlijke aanval op de absurde, zieke, krankzinnige wereld waarin we leven”, stelt hij in die tijd. Lsd geeft hem het gevoel dat „de grens tussen bewustzijn en onderbewustzijn” doorbroken wordt. Creatief ontremd gaat Crumb in lossere stijl al improviserend strips tekenen, vol humor, seks en maatschappijkritiek. In San Francisco, centrum van de hippiecultuur, start hij zijn eigen underground stripblad Zap Comix, „voor intelligente volwassenen”, dat in headshops (wietspullenwinkels) verkocht wordt.

Crumbs Fritz the Cat-strips worden zo populair dat er, met zijn toestemming maar zonder zijn medewerking, een succesvolle tekenfilm van wordt gemaakt. Crumb vindt de film maar niks. Uit protest tekent hij een strip waarin Fritz, het alter ego van zijn jeugd, vermoord wordt. Crumb bereikt eind jaren zestig een sterrenstatus. De Rolling Stones en Janis Joplin vragen hem platenhoezen te tekenen. De Stones wijst hij af, hij vindt hun muziek slecht. Hij blijft zich buitenstaander in de hippiecultuur voelen.

In 1974 stopt hij met drugs. Hij ontmoet zijn nieuwe vrouw, de feministische collega-striptekenaar Aline Kominsky. Met haar trekt hij zich terug op het Amerikaanse platteland. Hij stopt tijdelijk met tekenen, en wijdt zich aan zijn andere passie: oude jazz en blues spelen. Maar met zijn vrouw gaat hij weer tekenen, voor hun eigen stripblad, Weirdo. Samen en apart tekenen ze daarvoor semi-autobiografische strips. Hij maakt van zichzelf de stripfiguur ‘R. Crumb’, die worstelt met de duistere kanten van zichzelf, zoals zijn obsessie voor stevige vrouwen die hij graag van achteren bespringt. De tijd dat hij als puber zijn getekende masturbatiefantasieën versnipperde ligt ver achter hem. Maar het leven in Amerika gaat hem zo tegenstaan, dat hij in 1991 met Kominsky en hun dochter verhuist naar Sauve in Frankrijk.

Seksist en complotdenker

Crumb is, schreef Ian Buruma ooit, de eerste tekenaar die seksualiteit, politieke woede en autobiografie in strips combineerde. Dat maakt hem de aartsvader van de graphic novel. Maar niet iedereen is gediend van zijn soms gewelddadige, perverse en pornografische stripfantasieën. Nadel haalt feministen aan die Crumb zien als een gevaarlijke seksist. Maar hij citeert ook Crumbs vrouw Kominsky, die vindt dat je die strips niet letterlijk moet nemen: „Hij verbeeldt zijn fantasieën. Ik denk dat veel vrouwen masochistische fantasieën hebben, maar dat betekent niet dat ze verkracht willen worden.”

Kritiek is er ook op Crumbs omstreden gebruik van stereotiepe zwarte cartoonfiguren. Nadel bestempelt zulke strips wel als racistisch, al gebruikte Crumb ze destijds om racistische vooroordelen aan de kaak te stellen. Crumb zegt er zelf over: „Het was mijn fout dat ik me niet realiseerde dat mensen die cartoontekeningen letterlijk zouden nemen.”

Nadel prijst Crumbs compromisloze eerlijkheid. En: „Zonder Crumbs taboedoorbrekende, prachtig getekende inventieve strips zouden moderne succesvolle graphic novels als Maus [van Art Spiegelman] en Persepolis [van Marjane Satrapi] niet kunnen hebben bestaan.” En in Nederland is het werk van tekenaars als Peter Pontiac, Willem, Typex en Gerrit de Jager ondenkbaar zonder Crumb.

Nadel eindigt zijn biografie met twee crises rond Crumbs tachtigste levensjaar, als hij amper nog tekent. De eerste is de coronacrisis, waarin Crumb „anti-vax to the max” wordt, vol wantrouwen tegen de overheid en dokters. Terwijl zijn vrouw zich volop laat vaccineren. Zij heeft zich erbij neergelegd dat haar echtgenoot een complotdenker is, vertelt ze in de biografie: door Covid-19 „realiseerde ik me de diepte van zijn paranoia, […] van zijn gevoel van vervreemding en weerzin tegen anderen. […] Ik had medelijden met hem.”

Kominsky, de vrouw die zijn leven stabiel hield, overlijdt in 2022 aan kanker. Dat stort Crumb in een crisis. Om zijn demonen te bezweren gaat hij weer strips tekenen, voor het eerst in ruim twintig jaar, besluit Nadel zijn biografie. Het resultaat verschijnt dit najaar in november: Tales of Paranoia. Een bundel van twaalf korte strips, aldus de uitgever, over Crumbs recente paranoïde angsten.