Verlamd door het zoeken naar die ene, perfecte oplossing

Ik was twintig jaar niet op de Einsteinweg geweest. In het Leidse Bio Science Park stond het gebouw er nog, de kubus van donkerblauw glas, waar mijn eerste en enige baan in loondienst begon. Nu stapte ik er binnen met mijn zoon (15), die zich al voorzichtig oriënteert op een studiekeuze.

Ergens boven was destijds de gang met de redactie van universiteitsblad Mare, waar ik werkte. Naast de lift, die mij er misschien wel duizend-en-één keer heen heeft gehesen, lag het weekblad nog altijd in de bakken. Toevallig met een voorpaginaverhaal over de faculteit die hier tegenwoordig gevestigd is, archeologie.

Als scholier heb ik ook flink wat open dagen bezocht (biologie, psychologie, filosofie…), maar de uiteindelijke keuze (Nederlands) deed ik volgens de strategie die mijn vrouw en ik ook aanmoedigen: volg vooral je gevoel. Dat is wat we ouders om ons heen ook horen zeggen. Alle keuzegidsen en rankings ten spijt voltrekt zo’n beslissing zich grotendeels intuïtief en toevallig. Zo ging het ook met de middelbare scholen van onze kinderen: meteen op de voorlichtingsdag voelden zij zich er thuis.

Omdat de archeologie-presentatie werd gehouden waar vroeger de kantine was in dit gebouw, begonnen mijn herinneringen vanzelf aan een eigen archeologisch onderzoek, en daar zag ik ze weer aan tafel: Hans, Bart, Ron, Hester, Bruno, Thomas, Arjen, Frank… Ook op die redactie – achteraf gezien op allerlei manieren essentieel voor mijn schrijfcarrière – belandde ik stomtoevallig. Een rommelige tijd waarin ik mijn rommelige instincten volgde.

Vreemd, dacht ik, hoe juist beduidend kleinere of ronduit onbenullige keuzes – de kleur van de badkamertegels, het type laptop – nooit tot stand komen zonder eindeloos wikken en wegen.

Het weekend ervoor was grotendeels op gegaan aan het vinden van een bestemming voor de zomervakantie, gevolgd door het helaas onvermijdelijke reserveren van campingplekken en huisjes. Tripadvisor, Zoover, Reisblogs, Google Streetview-inspectie van de omgeving. Foto’s swipen, sterren tellen. Heb je eindelijk, moe gedubd, de knoop doorgehakt, dan doemt halverwege het boekingsformulier de volgende verschrikking op. Nee! De optie om alvast een specifiek plekje uit te zoeken. Help! Boven een plattegrond-pdf’je moet je dan de ochtendzon van plek E15 afwegen tegen de bosrust van A6 en de riante oppervlakte van B3, die dan wel weer aan een veldje grenst met drie pingpongtafels. Het wonderlijke is niet zozeer dat je al die dingen doet – geen enkel gezinslid zal het je vergeven als je dit verzuimt en daarom een rotplek krijgt toegewezen naast de wc’s – maar dat we ze bij sommige keuzes juist níét doen.

De populaire cultuur heeft de intuïtieve keuze heilig verklaard

Neem de liefde. De vonk moet overslaan, je moet voor elkaar vallen, in anderhalve seconde. Bij zo’n fundamentele levenskeuze zou elk rationeel of praktisch argument (‘ze woont zo lekker dicht bij mijn werk’) een fatale afknapper zijn. In de liefde vallen we terug op een oeroud geloof in schikgodinnen en cupidopijlen.

Ook voor je woonplek, je studie en je baan moet een straal intuïtie het keuzeproces bijlichten. Het zijn domeinen waar een kosten-batenanalyse niet volstaat. Je kiest ze ‘uit het hart’. Je vindt je ‘droombaan’ of wordt ‘verliefd’ op een huis. Zo gaat het tenminste op tv altijd: ‘We liepen binnen en wisten meteen: dit is het.’ Net als in de film, ik wil het. De populaire cultuur heeft de intuïtieve keuze heilig verklaard. Maar is het ook de beste?

Een 7,5 is prima

De psychologie maakt onderscheid tussen twee typen beslissers. Maximizers, die voor de allerbeste optie gaan, tegenover satisficers, die tevreden zijn met wat genoeg is. Satisfice, samengesteld uit ‘satisfy’ en ‘suffice’, klinkt hip genoeg om eergisteren bedacht te zijn door een zelfhulpgoeroe op sneakers, maar het stamt al uit een publicatie uit 1947 van de Amerikaanse econoom en psycholoog Herbert A. Simon.

De maximizer is degene die geen Netflix-film kan aanklikken zonder vergelijkende studie van trailers en de IMDb-ratings. De satisficer duikt argeloos in wat hem aardig lijkt, en vindt een ervaring die een 7,5 waard is prima.

Aanvankelijk vermoedde ik dat hier de sleutel lag voor mijn camping-studiekeuzeparadox. We zijn rationeel en maximaliseren bij onbelangrijke keuzes (camping, restaurant), terwijl we intuïtief satisficen bij de belangrijke (liefde, vriendschap).

De verklaring zou dan zijn dat het de wezenlijke levenskwesties simpelweg ontbreekt aan meetpunten. Er is geen Tripadvisor voor de liefde. Voor de grote toekomstscenario’s van je leven bestaan er geen Rotten Tomatoes-scores. Dus volg je hier je hart. Klinkt logisch, nietwaar?

Toch, terug op de Einsteinweg twijfelde ik. God dobbelt niet: had de geniale naamgever van deze weg zoiets niet verkondigd? Alles is onderworpen aan de wetten van oorzaak en gevolg. Het waren inderdaad talloze onwaarschijnlijke maar onmisbare schakeltjes geweest die mij op die redactie hadden gebracht (iemand die ik pianoles gaf kende iemand die iemand kende die… enzovoorts). Vervolgens was er een reeks toevalligheidjes nodig om mij achterpaginacolumns te laten schrijven, die na een onwaarschijnlijke ontmoeting een bundeltje werden, die via een onwaarschijnlijke vriendin bij een onwaarschijnlijke uitgeverij belandde – enzovoorts.

Het lot begeleidt of sleept

Als ik niet toen, dan had ik nu niet dat. Vele geliefden hebben zo’n verhaal. Als jij die dinsdag de tram niet had gemist en ik niet met Snufje naar de dierenarts moest… Het blijft verdraaid lastig om weerstand te bieden aan een ingebouwde neiging er een sturende kracht achter te veronderstellen. Achteraf heeft al dat willekeurige de glans van het onvermijdelijke.

Wie zo denkt, gelooft net als de maximizer in één Beste Optie. Eén Ware, één Levenstaak, één Bestemming. Alleen neemt hij de keuze hiervoor niet rationeel. Hij speurt niet op vergelijkingssites naar het ultieme pakket, maar verwacht dat dit zich openbaart via toeval en tekens, of, een nuchterder variant, dat zijn onderbewuste het selectieproces uitvoert achter een gesloten deur en ons daarna de slotsom toewerpt in de vorm van een intuïtieve flits.

De tegenstelling is dus niet simpelweg ratio versus intuïtie = maximizer versus satisficer. Je hebt immers ook maximizers die puur intuïtief te werk gaan, romantici die geloven in Het Ene en De Ware.

Ducunt volentem fata, nolentem trahunt. Die tekst van Seneca maakte zoveel indruk op mij, toen ik hem als vijftienjarige hoorde, dat ik hem heb onthouden: ‘Het lot begeleidt degene die wél willen, maar sléépt degene die niet willen.’ De regel had het aureool van zo’n onbetwistbare waarheid, in een elegante formulering. Vijf woorden, gespiegeld rond het lot. Je hebt Eén Bestemming en jouw lijden is net zo groot als jouw afwijking van het pad erheen, jouw geluk even groot als jouw bereidheid het te omarmen. Amor fati, heette dat bij Nietzsche. Seneca en Nietzsche waren intuïtieve maximizers.

Toch zitten er beslist ook nadelen aan die visie. O ja, intuïtieve beslissingen blijken vaak even goed of zelfs beter dan beslissingen die rationeel overwogen zijn. In zijn boek Blink: The Power of Thinking Without Thinking (2005) geeft de Canadese auteur en psycholoog Malcolm Gladwell talloze aanstekelijke voorbeelden daarvan. Brandweermannen die een simpel keukenbrandje maar niet geblust krijgen, vervolgens in de woonkamer staan te tobben over een oplossing, totdat eentje uitroept: ‘Wegwezen, nu!’ Drie tellen later slaan de vlammen door de inzakkende vloer. De brand kwam uit de kelder. Onbewust had die man daar signalen voor geregistreerd (geluid, temperatuur, geur). De ingeving voelde als een ingreep van hogerhand, maar was simpelweg de beredeneerde conclusie van een onbewuste denkproces.

Griezelig

Ander voorbeeld: bij het beoordelen van hoe geschikt iemand is als docent blijken filmpjes van maar twéé seconden een even adequate indruk te geven als een uitgebreide evaluatie na een heel semester.

Maar de intuïtie heeft nadelen die je niet kunt negeren. Racistische vooroordelen, etnisch profileren: ook dat zijn intuïtieve processen. Degenen die op extreem-rechts stemden volgden ook hun gut feeling. Onderbuik en intuïtie hebben een twijfelachtige overlapping.

Combineer je die met het maximizers-geloof in het Ene en het Ware dan kan het helemaal griezelig worden. Wie meent dat hij één bestemming, één taak heeft, kan ofwel passief achter gaan leunen, want alles ligt toch al vast. Of hij kan juist een overdreven eigendunk ontwikkelen. Niet zelden zijn het de narcisten die zich voorbestemd wanen tot iets groots. Meent Donald Trump niet sinds hij door zijn oor is geschoten is dat God een plan met hem heeft?

Of denk aan al die vrijgezellen die De Ware zijn misgelopen. Achterblijvers die hun Ene Roeping hebben gemist. Dort, wo du nicht bist, dort ist das Glück, dichtte Schlegel in de negentiende eeuw. Het werd het motto van de Romanticus, die in wezen ook een verstokte intuïtieve maximizer is.

Ik heb ook lang gedacht dat het leven elders was. Of juist dat het lot het beste met mij voor had. Twee kanten van dezelfde twijfelachtige medaille.

Misschien, dacht ik aan de Einsteinweg, is elk levenspad toch lukraak en relatief. Misschien is de onvermijdelijkheid die ik terugkijkend zie toch een vertekening. Een variant op de hindsight bias, de al te menselijke neiging om achteraf te geloven dat je het vooraf al wist.

Maar als dat zo is, moet ik mijn zoon dan nog wel blijven aanmoedigen vooral zijn gevoel te volgen? Jawel. Oók. Het probleem zit hem in het maximizers-geloof an sich.

Laten we de illusie los van één optimale keuze – één goddelijke kampeerplek die op ons wacht, één studierichting die als een maatpak om je schouders valt – dan ben je ook bevrijd van de nadelen van de maximizersstrategie: misloopangst, teleurstelling om een ‘suboptimale’ uitkomst, en het daarbij behorende zelfverwijt, want ben jij, stomkop, niet zélf degene die de campingplattegrond niet diepgravend genoeg hebt geanalyseerd, of niet genoeg geluisterd hebt naar wat je werd ingefluisterd door stemmetjes, innerlijke gidsen en spirituele totemdieren?

Er is geen Ware. Al willen datingapps het tegendeel bewijzen. Zelfs voor de cruciale levenszaken – huizen (Funda), partners (Tinder) en wijn (Vivino) – zijn er filters waar je de schuifjes zo secuur kunt instellen dat alleen jouw op het lijf geschreven optie door de mazen komt geglipt, als een godsgeschenk. De politiek versplintert omdat iedereen die Ene partij zoekt die exact zegt wat hij denkt. Ik kon er geen cijfers van vinden, maar ik heb de indruk dat alles ons steeds meer in de hoek duwt van de rationele maximizer: de overvloed aan rankings, de filters en data, de perfectere levens op andermans Instagram.

De theorie van maximizers en satisficers heeft zijn oorsprong al in de jaren veertig, maar is deze eeuw uitvoeriger bestudeerd door de Amerikaanse psycholoog Barry Schwartz. In The Paradox of Choice (2004) stelt hij dat meer keuzeopties juist tot slechtere keuzes leiden. Maximaliseerders kiezen misschien ‘beter’, maar zijn minder gelukkig met die keuze. Uit een onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat ze een startsalaris hebben dat 20 procent hoger ligt, terwijl ze toch minder gelukkig zijn dan de satisficers.

Slimmer kiezen

De remedie lijkt dan voor de hand te liggen: combineer de strategieën. We moeten niet méér kiezen maar slimmer kiezen. Tegenover de dominantie van de rationele maximizer, moeten we vooral ruimte geven aan de intuïtieve satisficer-strategie.

Toen ik met mijn zoon weer buiten over de Einsteinweg liep, vertelde hij dat archeologie hem geweldig leek. „Ik zou morgen al willen beginnen!” Hierdoor herinnerde ik mij een andere uitspraak van Einstein: ‘De mens kan wel doen wat hij wil, maar hij kan niet willen wat hij wil.’ Je kunt niet beslúíten iets of iemand aantrekkelijk te vinden. Voorkeuren, nieuwsgierigheid en passie ontstaan altíjd achter de gesloten deur van het bewustzijn.

Pas later zouden we het hebben over afwegingen als arbeidsmarktperspectief, voertaal, reistijden. Ach, hij heeft nog tijd genoeg. Maar dit lijkt me de juiste strategie: de intuïtieve satisficer kiest, daarna slijpt de rationele geest de keuze fijn tot een ‘educated guess’. Zo voorkom je de verlammende illusie dat er één perfecte optie is.

Niet ‘amor fati’ als levensmotto, maar iets anders, dat me buiten het blauwe kubusgebouw intuïtief inviel. Ik keek nog even op naar het raam waarachter ik mijn eerste stukken schreef. Achteraf lijkt het allemaal logisch, maar toen waren het gewoon keuzes, die aantrekkelijk voelden op het moment zelf. Welke afslagen je ook volgt, de route ontstaat pas als je ze neemt. C’est la vie.