Vier redenen waarom AI-beeld populair is bij uiterst rechts

3 uren geleden 1

AI maakt fantasieën waar. In superheldenpak redt de ultrarechtse president Javier Milei een vrouw in een jurk in de kleuren van de Argentijnse vlag. Trump deelt een beeld van zichzelf als paus. Elon Musk presenteert zich als Romeins krijgsheer. Of, kwaadaardiger: in Nederland visualiseert Wilders zijn schrikbeeld van ‘islamitisch Nederland’ met een nepvideo. Of biedt hij, zoals onlangs, de kiezer met een AI-gegenereerd beeld de keus tussen een glimlachende blonde vrouw (‘PVV’) en een bozige, oude vrouw met hoofddoek (‘PvdA’).

In 2024, een jaar met veel verkiezingen wereldwijd, analyseerde hoogleraar kunstmatige intelligentie en maatschappij Claes de Vreese (Universiteit van Amsterdam) met zijn team de inzet van AI-beelden. In alle verkiezingen speelde dit nieuwe instrument een rol. „Als je vraagt: is dit het begin van het einde van de democratie? Waarschijnlijk niet. Maar we moeten ons realiseren dat dit soort materiaal en technieken nu volop onderdeel zijn van campagnes”, zegt De Vreese tegen NRC.

Rond de vorige landelijke verkiezingen in Nederland (in november 2023) constateerde De Groene Amsterdammer dat AI vooral door de achterban van de PVV werd ingezet. In de campagne voor de komende verkiezingen in oktober worden AI-beelden ook door de PVV-leider gebruikt. Vaak is niet duidelijk wie die beelden heeft gecreëerd. Tot nu toe beperkt het gebruik van AI-beelden in de politiek zich voornamelijk tot radicaal- en extreem-rechts, zien de experts die NRC sprak. Waarom is dit juist voor die politieke hoek zo’n aantrekkelijk instrument?

1Gevoelde realiteit

Dat Geert Wilders inspeelt op angstgevoelens en deze aanwakkert met beelden tegen de islam, is niet nieuw, zegt Mariken van der Velden, universitair hoofddocent politieke communicatie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. In 2008 zette Wilders de korte film Fitna (zestien minuten) op internet, waarin Koranverzen worden afgewisseld met beelden van aanslagen, zoals die op 11 september 2001 in New York en in Madrid op 11 maart 2004. Dat filmpje leidde tot internationale ophef, rellen in Nederland, aangiftes en een Kamerdebat. In 2017 deelde Wilders een afbeelding waarop D66-leider Alexander Pechtold gefotoshopt was in een beeld van een demonstratie voor de invoering van de sharia.

Nieuw is dat dergelijke beelden met kunstmatige intelligentie kunnen worden gemaakt. AI-tools kunnen makkelijk worden ingezet om „een ‘gevoelsmatige realiteit’ te visualiseren die niet bestaat, maar die wel een stemming oproept en versterkt”, zei hoogleraar digitale cultuur en kunsten Roland Meyer (Universität Zürich en Zürcher Hochschule der Künste) in maart in de Duitse podcast Sozusagen.

De extreemrechtse AfD in Baden-Württemberg deelde in december 2023 bijvoorbeeld een AI-afbeelding van een militair beveiligde kerstmarkt, omheind met prikkeldraad. De partij wilde hiermee inspelen op de angst voor incidenten op kerstmarkten na eerdere aanslagen. Er was, verklaarde een persmedewerker, namelijk geen echte afbeelding die het gevoel weergaf dat de partij over wilde brengen.

De ‘gevoelde realiteit’ die uiterst rechtse partijen uitdragen, past bij de utopische visioenen die ze hun kiezers graag voorspiegelen. En juist in het presenteren van geïdealiseerde toekomstbeelden zijn populistische en radicaal-rechtse partijen beter dan anderen, betoogt Étienne F. Augé, propaganda-onderzoeker aan de Erasmus Universiteit. Dat is makkelijker dan het propageren van een genuanceerde toekomstvisie waarin problemen altijd blijven bestaan. En: makkelijker te visualiseren, zeker met kunstmatige intelligentie.

2Alles voor aandacht

Aandacht is alles op het internet. Hoe controversiëler en disruptiever de boodschap, hoe meer aandacht deze genereert. Daarbij helpt het als een bericht over de schreef gaat, onjuist is, een uitvergroting of extreme versie van de werkelijkheid toont. Daar maken populistische en radicaal-rechtse partijen gebruik van.

Uiterst rechts wist online al goed gebruik te maken van memes. Onderzoeker Sal Hagen (UvA), die promoveerde op onderzoek naar het populaire extreemrechtse forum 4chan, zag dat de „sterke meme-cultuur” vruchtbare voedingsbodem is voor radicaal- of extreem-rechtse bewegingen, vertelt hij in een blog van de UvA. Juist omdat je met memes goed een simpel, zwart-wit wereldbeeld kan neerzetten dat aansluit bij een populistische boodschap.

Bij gematigde partijen past het instrument van controverse minder. Zij zien meer bezwaren bij grensoverschrijding en zijn inherent gericht op nuance. Dat genereert minder likes en reacties, waardoor ze op achterstand staan. „Gematigde partijen hebben doorgaans meer ethische bezwaren bij het gebruik van AI-technologieën”, ziet Sanne Kruikemeier, hoogleraar digitale media en samenleving aan de Wageningen Universiteit. Die bezwaren leven ook bij hun kiezers. Daardoor is het afbreukrisico voor hen groter, zegt Kruikemeier. Traditionele middenpartijen hechten nog altijd aan feiten. Geïdealiseerde, niet-bestaande beelden passen daar niet bij.

Bij internetpropaganda speelt er nog iets waardoor uiterst rechtse, populistische partijen vooroplopen. In de jaren nul werden sociale media vooral gezien als open bron van informatie, mondiaal verbindend en democratisch vernieuwend. Nu er meer ethische bezwaren spelen, zoals zorgen over privacy en geestelijk welzijn van gebruikers, zijn gematigde partijen huiverig om sociale media ten volle te benutten. Uiterst rechtse partijen hebben die bezwaren minder en hebben vaker een afwijzende houding tegenover traditionele media. Dat dwingt hen te innoveren en nieuwe kanalen te kiezen.

Neem TikTok: in de aanloop naar de verkiezingen van twee jaar geleden waren veel partijen terughoudend met het gebruik, vanwege de Chinese eigenaar van het platform. VVD en D66 vertrokken in 2023 daarom bijvoorbeeld tijdelijk van TikTok. FVD-partijleider Thierry Baudet zette er juist vol op in, en is met ruim 243.000 volgers de grootste Nederlandse politicus op TikTok. En dat is relevant: 40 procent van de Nederlandse jongeren informeert zich via dit platform.

3Praktisch, toegankelijk, goedkoop

AI-propaganda is op drie punten een verheviging van wat academici ‘traditionele propaganda’ noemen: schaal, bereik en snelheid. Een enorme hoeveelheid content kan gemaakt worden tegen een lage prijs.

Daar is een woord voor: ‘slopaganda’. De drie academici die de term dit jaar hebben gemunt, Michal Klincewicz (Tilburg School of Humanities and Digital Sciences), Mark Alfano, (Macquarie University) en Amir Ebrahimi Fard (onafhankelijk academicus), borduren ermee voort op het woord ‘slop’, in het Nederlands ‘drek’, een nieuwe term voor de lage kwaliteit van de AI-beelden die sociale media overspoelt.

Buiten gevestigde politieke partijen, die in veel gevallen budget hebben voor reclame, kan er zo makkelijk van ‘onderop’ campagne worden gevoerd, door individuen. Zo zie je ook dat de AI-beelden die politici delen lang niet altijd door henzelf gemaakt zijn.

De AI-beelden die politici delen, zijn lang niet altijd door henzelf gemaakt

Het maakproces gaat bovendien sneller dan ooit. De beelden zijn razendsnel en in overrompelende hoeveelheid te maken. Dat kan een strategie zijn. Zoals de regeerstijl van Trump vaak ‘flooding the zone’ wordt genoemd met de opeenstapeling van ‘executive orders’, zo zijn AI’s alternatieve weergaven van de werkelijkheid en controversiële statements nauwelijks bij te benen, laat staan te pareren.

Die combinatie, van snelheid, bereik en schaal, maakt het mogelijk heel gericht een „eindeloze stroom” aan „dreigend uitziende berichten” op sociale media te verspreiden, concluderen Klincewicz, Alfano, en Fard. En ook als duidelijk is dat die berichten niet of slechts gedeeltelijk waar zijn, blijkt uit onderzoek dat zulke beelden blijven hangen, en blijvend van invloed kunnen zijn op denkbeelden.

4Heldere esthetiek

AI is een praktisch instrument om politiek in te zetten. Daarbij betoogt hoogleraar Roland Meyer dat de esthetiek van veel AI-beelden goed past bij populistische fantasieën, zoals de Heimatidylle van de AfD.

De beelden hebben een tijdloosheid: ze zijn moeilijk te dateren, juist doordat ze een samensmelting vormen van miljoenen online gepubliceerde beelden. Dat maakt de beelden „inherent nostalgisch”, zei Meyer afgelopen mei in zijn lezing over de esthetiek van AI op een conferentie in Hamburg. AI is eigenlijk, zegt hij daar, een „nostalgiemachine”. Het borduurt voort op dat wat er al was, waarmee het beelden maakt die waar hadden kúnnen zijn. Dat verbindt Meyer aan de conservatieve hang naar het verleden.

Daarnaast fungeren veel AI-beeldgeneratoren als ‘clichéversterkers’, ziet Meyer, door hoe de programma’s gebouwd worden. Hij laat in zijn lezing zien welke beelden Midjourney, een AI-programma dat tekst in beeld omzet, genereert bij het verzoek een ‘happy german family’ te tonen. Blonde moeder in jurk, donkerblonde vader in witte blouse in werkpak, met vrolijke blonde kinderen tegen een achtergrond van Duits vakwerk en landschap.

Zulke plaatjes, legt hij uit in Sozusagen, zijn „extreem vereenvoudigd, heel helder leesbaar, geen enkele ambivalentie”. Er gaat een soort pseudo-realisme van uit, met een zweem van stockfotografie, en de herkenbaarheid van beelden van influencers. Maar het wordt nooit zo echt als echte fotografie, er blijft iets schilderachtigs in zitten, een vreemde glans, contrasten die net te intens zijn. Het levert een glanzend opgewreven werkelijkheid op – een die past bij, zo betoogt Meyer, een nieuwe wereld, een radicale omslag die populisten bepleiten.

Natuurlijk kunnen ook linkse en uiterst linkse partijen AI gebruiken voor hun campagnebeelden, zegt hoogleraar Claes de Vreese. De technologie put uit bestaande beelden, en „er zijn ook veel sterke beelden uit het socialisme, of uit linkse totalitaire staten, waar je ook makkelijk mee zou kunnen spelen”. Het is dus niet zo, zegt De Vreese, „dat populistisch links niet óók een reeks tot de verbeelding sprekende beelden zou kunnen maken. Het verschil is, of je de keuze maakt AI te gebruiken.”

Lees het hele artikel