Zelfs in oorlogstijd blijven Oekraïense sterrenkundigen omhoogkijken

„Het onderzoek naar exokometen vordert maar mondjesmaat”, zegt Daria Dobrycheva, astrofysicus aan het observatorium van Kyiv. „Onze promovendus, de drijvende kracht achter het project, ging op de eerste dag van de oorlog naar het front.”

Exokometen – verre kometen die rond andere sterren dan de zon draaien – bieden een blik op hoe planetenstelsels ontstaan. Ze zijn nog moeilijker te vinden dan exoplaneten: hun staart vervormt het sterlicht subtiel. Dobrycheva’s team probeert die sporen te herkennen in gegevens van de Amerikaanse ruimtetelescoop TESS.

Maar sinds de oorlog blijven veel kometen onontdekt. De promovendus in kwestie, een uitzonderlijk getalenteerde jonge onderzoeker, was de hoofdprogrammeur van het project. „Zelfs vanaf het front hielp hij ons de code te debuggen”, zegt Dobrycheva. „Voor de invasie bereidde hij de verdediging van zijn proefschrift voor – nu verdedigt hij ons land.”

Oekraïne heeft een lange traditie in sterrenkunde en ruimtevaart­techniek. Het land leverde generaties instrumenten­bouwers en theoretici en speelde een pioniersrol in de (laagfrequente) radiosterrenkunde. Observatoria in Kyiv, Charkiv, Lviv en Odesa waren al in de Sovjettijd toonaangevend, met eigen telescopen en opleidingen.

Strategie voor de toekomst

De oorlog liet diepe sporen na in die instellingen. Enkele observatoria liggen in door Rusland bezet gebied, andere werden getroffen door beschietingen. Tientallen onderzoekers verlieten hun instituut – sommigen gingen naar het front, anderen vonden elders in Europa een veilig heenkomen. Toch gaat het werk door: soms letterlijk ondergronds, soms met noodaggregaten of met hulp van de internationale sterrenkundige gemeenschap.

In juni kwamen ruim twintig vertegenwoordigers van Oekraïense sterrenkundige instituten bijeen in Leiden. Daar, ver van de frontlinie, werkten zij aan een strategie voor de toekomst van hun vakgebied – niet alleen ná de oorlog, maar ook tijdens. De bijeenkomst was een initiatief van sterrenkundigen Pedro Russo, leider van de groep Astronomy & Society, en Kateryna Frantseva, coördinator van het Europese Regional Office of Astronomy for Development. Frantseva deed haar promotieonderzoek in Nederland en is inmiddels de verbinder tussen haar landgenoten en de Europese sterrenkundigen. „Ik wil iets nuttigs doen voor mijn land”, zegt ze, „en realiseerde me dat ik op deze manier het meest waardevol kan zijn.”

Een recent artikel in Nature Astronomy, met als hoofdauteur wetenschapsjournalist en onderzoeker Danilo Albergaria, schetst de staat van de Oekraïense sterrenkunde tijdens de oorlog. Het inventariseert niet alleen de schade – van geplunderde laboratoria tot verloren onderzoeksdata – maar toont ook hoe veerkrachtig Oekraïense sterrenkundigen doorgaan. Ondanks dat het aantal jonge onderzoekers sinds 2020 met ruim 40 procent daalde, kregen internationale samenwerkingen juist nieuw leven ingeblazen. En tijdens het schrijfproces kwamen er voortdurend updates uit Oekraïne: „Gebruik een andere foto, die antenne is alweer gerepareerd.”

Herstelwerk aan de antennes van radiotelescoop GURT (Giant Ukrainian Radio Telescope) in Charkiv, die beschadigd waren door beschietingen.

Foto Vyacheslav Zakharenko

Een van de coauteurs is Vyacheslav Zakharenko, directeur van het Instituut voor Radiosterrenkunde in Charkiv, in een van de zwaarst getroffen gebieden. Hij vertelt hoe zijn team werkt aan het herstel van instrumenten. De beroemde radiotelescoop UTR-2, een van de oudste en grootste ter wereld, raakte zwaar beschadigd, maar andere faciliteiten functioneren deels weer. „Onze radiotelescopen zijn nationaal erfgoed”, zegt hij. „Eigenlijk zelfs Europees erfgoed.” Dankzij donaties zijn er nu wat meer middelen voor reparaties, maar het ontbreekt aan menskracht. Veel collega’s zijn vertrokken, waardoor teams moeilijk opnieuw zijn te vormen. Toch gaan ze door, zegt hij schouderophalend: met onderzoek én met herstel. „We hebben maar één leven.”

„Telescopen zijn te repareren”, zegt Iryna Vavilova, hoofd van de afdeling extragalactische astronomie in Kyiv en lid van de Nationale Academie van Wetenschappen. „Mensen en samenwerkingsverbanden zijn kwetsbaarder.” Volgens haar past de Oekraïense wetenschap zich aan aan de realiteit. Ze ziet een verschuiving van grote, dure instrumentatie naar kleinere, flexibele projecten – soms met civiele of militaire raakvlakken. Veel jonge onderzoekers slaan nieuwe wegen in: naar datawetenschap, IT of droneonderzoek. „Niemand had vier jaar geleden verwacht dat drones zo’n belangrijk onderzoeksveld zouden worden. Hopelijk krijgen ze ook vreedzame toepassingen.” Tegelijk probeert Vavilova de banden met Europese instituten te versterken, onder meer via de observatoria op de Canarische Eilanden en het Lofar-netwerk van radiosterrenkunde-instituut Astron. „Zoals Freddie Mercury zong: the show must go on. Voor ons is het: the science must go on.”

Mijn man en ik hebben geaccepteerd dat vandaag of morgen één van ons, of iemand die we liefhebben, kan sterven

Dobrycheva toont dezelfde vastberadenheid. Tijdens het videogesprek klinkt plots het luchtalarm in Kyiv. Ze werpt laconiek een blik op haar telefoon: de app toont geen directe dreiging. „Als we bij elk luchtalarm gaan schuilen in een metrostation of ondergrondse parkeergarage, stopt het leven”, zegt ze. „Mijn man en ik hebben geaccepteerd dat vandaag of morgen één van ons, of iemand die we liefhebben, kan sterven – maar we moeten doorgaan, hoe moeilijk dat ook is. Zolang het om mijzelf gaat, kan ik dat dragen, maar als ik kinderen had, weet ik niet of ik dat ook zou doen. Misschien zou ik dan toch naar de schuilkelder gaan.”

Frantseva herkent dat mengsel van veerkracht en fatalisme. „Men is voorzichtig met verre toekomstplannen”, zegt ze. Oekraïners denken in dagen, soms weken – hoe vandaag te overleven, wat morgen te doen. Toch hoopt ze dat er over vijf jaar een hechtere Oekraïense sterrenkunde bestaat, met sterkere banden met Europa en een jonge generatie die blijft: met eerlijke salarissen, moderne faciliteiten en internationale samenwerking.

En zelfs in oorlogstijd, zegt ze, behoudt sterrenkunde haar betekenis. „Sterrenkunde herinnert ons aan de grote vragen – waar we vandaan komen, waarom we hier zijn, wat ons omringt. Mensen zullen altijd naar de hemel blijven kijken en zich verwonderen.”

In de collegezaal onder de universiteit van Kyiv beschermen zandzakken het trapgat tegen vallend glas van een enorme lamp die een verdieping hoger hangt. In de zaal volgen studenten hun colleges sterrenkunde.

Foto Kateryna Frantseva