Zorgen over privacybescherming overledenen: ‘We moeten nadenken over onze digitale nalatenschap’

„Aan het einde van deze eeuw wordt Facebook een gigantische digitale begraafplaats.” Die voorspelling deed statisticus Hachem Sadikki van de Universiteit van Massachusetts tien jaar geleden. Die realiteit lijkt steeds dichterbij te komen, want het gebruikersaantal van Facebook daalde de afgelopen jaren flink. Maar niet alleen het dalende gebruikersaantal zorgt voor een uitgestorven platform, ook de vele inactieve accounts van overledenen, die door Meta niet worden verwijderd. En hierdoor leven ook hun data eindeloos voort op het platform.

Begin oktober waarschuwde het Tilburgse studentenmagazine Diggit voor het ‘digitale doorleven’ van deze dode data. Met name omdat de Europese wetgeving die persoonsgegevens beschermt, de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG), alleen geldt voor natuurlijke personen en te vervallen komt zodra iemand overlijdt.

Hoewel de AVG lidstaten toestaat aanvullende wetgeving toe te passen, om onder meer de persoonsgegevens van overledenen te beschermen, ontbreekt dit in Nederland. Hierdoor zijn de gegevens van deze accounts volledig onderworpen aan het beleid van de socialemediaplatforms, die met de recente ontwikkelingen in kunstmatige intelligentie en de personalisering van algoritmes alle data goed kunnen gebruiken.

Privacybescherming van overledenen is sinds de komst van de AVG een grijs gebied. Wettelijk worden de gegevens van overleden personen namelijk niet meer beschouwd als persoonsgegevens en daarom niet meer beschermd door de AVG. Het is alleen bij leven mogelijk op deze wetgeving aanspraak te maken. Het gevolg is dat nabestaanden geen invloed meer hebben op de digitale rechten van een overledene.

Ook een opt-out (het weigeren van gegevensverwerking bij specifieke platforms) die tijdens het leven is afgegeven, kan door het ophouden van de AVG ongeldig verklaard worden. Juridische richtlijnen komen hiermee tegenover ethische normen te staan, vindt onder meer Rejo Zenger van Bits of Freedom, een stichting voor digitale burgerrechten.

„Big Tech-bedrijven staan niet bekend om hun zorgvuldigheid op het gebied van ethische kwesties, zegt hij. Ik zou er zelf niet op vertrouwen dat die bedrijven mijn persoonsgegevens eerlijk bewaren, zeker niet als de beschermende wetgeving wegvalt”, zegt hij. Hoewel in het beleid van socialemediaplatforms soms mooie oplossingen worden geboden, is het vaak niet duidelijk hoe de gegevens worden bewaard en wie er zeggenschap over heeft. „Je kunt nooit controleren of de platforms zich aan hun beloftes houden. Bedrijven zijn niet transparant genoeg over hun beleid, om echt te weten wat er met je gegevens gebeurt.”

Account  bevriezen

Meta is één van de platforms die in hun beleid speciale aandacht besteedt aan de accounts van overledenen. Met een zogenaamde ‘herdenkingsstatus’ kunnen nabestaanden het account van hun dierbaren bevriezen, zodat op een respectvolle manier de herinnering kan worden bewaard. Volgens Meta biedt de herdenkingsstatus voor nabestaanden een goede oplossing, omdat zij anders ongewenst geconfronteerd kunnen worden met een nog ‘levend’ account van hun dierbare. Zenger betwijfelt echter of het techbedrijf enkel goede bedoelingen heeft. „Big Tech bedrijven zullen zich ongetwijfeld bewust zijn van het grijze gebied in de regelgeving. En het bewaren van die data geeft hun natuurlijk een financieel voordeel.”

Lees ook

Ik ga dood en ik laat na: eeuwig dwalende data

Ook de Autoriteit Persoonsgegevens maakt zich zorgen over de missende regelgeving in de AVG voor overledenen. In een schriftelijke verklaring aan NRC zegt zij dit standpunt al eerder te hebben ingebracht bij een evaluatie van de AVG, en bij een rondetafelgesprek in de Tweede Kamer. Zonder aanvullende wetgeving kan de Autoriteit Persoonsgegevens niet ingrijpen op gegevensmisbruik van overleden personen. Alleen als de gegevens van de overledenen informatie bevatten die invloed hebben op levende personen, blijft de AVG wel van toepassing.

Socialemediaplatforms weten echter lang niet altijd dat iemand is overleden en behandelen de gegevens alsof het nog persoonsgegevens zijn. „Door de herdenkingsstatus voor een account bij Meta aan te vragen, bevestig je aan Meta dat iemand is overleden en weet het platform vanaf dat moment ook dat de AVG niet meer van toepassing is”, zegt Anna Berlee, hoogleraar gegevensbescherming en privacyrecht aan de Open Universiteit. „Maar hoewel de AVG misschien niet meer geldt, behoud je in sommige gevallen bijvoorbeeld nog wel het portretrecht. Verder staat in de gebruikersovereenkomst vast wat er met je gegevens gebeurt na overlijden. Het hangt er dus vanaf hoe Meta haar digitale nalatenschap heeft geregeld.”

Foto Giel Bonte

Data in handen Facebook

De verwerking van en zeggenschap over de data van de accounts met een herdenkingsstatus wordt niet genoemd in het beleid van Meta. Wel maakt Meta duidelijk dat een nabestaande niet het beheer over het account krijgt. Nabestaanden kunnen enkel vriendschapsverzoeken accepteren, de profiel- en omslagfoto wijzigen en het profiel laten verwijderen. Volgens Diggit liggen de data daarom in handen van Facebook. En uit eerdere rechtszaken rondom de Facebookaccounts, blijkt dat nabestaanden niet zomaar krijgen of data kunnen opvragen bij Meta.

Ook inloggen op het account van je dierbare biedt geen oplossing. Volgens de gebruikersreglementen van Meta is dit niet toegestaan, onder meer omdat dat valt onder ‘voordoen als iemand anders’. Maar ook juridisch kan dit gezien worden als computervredebreuk, aangezien er zonder toestemming wordt binnengedrongen in geautomatiseerd werk. Zelfs met het bezit van wachtwoorden of toestemming in een (digitaal) testament, kunnen de gebruiksvoorwaarden van het platform dan een testament. En omdat een socialemedia-account volgens de Nederlandse wet geen ‘goed’ of ‘zaak’ is, kan een account ook niet worden geërfd. 

„We genereren tijdens ons leven enorm veel data”, zegt Zenger van Bits of Freedom. „Zeker nu we bijna allemaal een socialemedia-account hebben, is het belangrijk om na te denken over je digitale nalatenschap.” Het digitale nalatenschap staat in de Nederlandse wetgeving nog niet expliciet beschreven, maar bij steeds meer notarissen is het mogelijk om ook een digitaal testament op te stellen, met daarin je wensen over toegang tot en het bewaren van je online gegevens. „Zolang er geen verdere wetgeving is, is dat de enige controle die we over onze persoonsgegevens hebben na ons overlijden.”

„Ik hoop dat meer mensen zich bewust worden van de hoeveelheid data die ook na hun overlijden bewaard blijft en dat deze data ook misbruikt kunnen worden. Zeker als ze worden opgeslagen door commerciële techbedrijven, die enkel en alleen hun eigen belang dienen”, zegt Zenger. Meta reageerde niet op het contactverzoek van NRC, waarin werd gevraagd hoe ze met de gegevens van de herdenkingsaccounts omgaan. Wel geeft Meta gebruikers de mogelijkheid om voor hun overlijden aan te geven dat hun account verwijderd moet worden.

Mocht je dus niet willen dat je account na overlijden blijft doorleven, dan kun je nu al actie ondernemen.