Awkward! Dat roepen tieners om de haverklap. Twee sociologen schreven er een boek over

Terugzwaaien naar iemand die bleek te zwaaien naar een persoon achter je. Een misgelopen begroeting. Je baas tegenkomen bij het uitgaan. Op de verkeerde plek gaan zitten aan de vergadertafel. Allemaal awkward. Tieners roepen het woord (of het verwante cringe) om de haverklap. De emotie is van alle tijden, maar het Engelstalige label voor ongemak heeft pas de laatste twintig jaar een opmars gemaakt in de populaire (online) cultuur. Naast vele memes over awkwardness op internet is er volop aandacht voor televisie met het label cringe comedy: sitcoms als The Office, Fleabag en Curb Your Enthusiasm die de lach opwekken via mislukte sociale interactie.

Voor Pauwke Berkers en Yosha Wijngaarden is hun boek A Sociology of Awkwardness: On Social Interactions Going Wrong, hoewel het een academische, sociologische uitgave is, toch een zijstraat. Wijngaarden is universitair docent media & creative industries, Berkers is hoogleraar sociologie van populaire muziek, beiden aan de Erasmus Universiteit. „Het is geen muziek of creatieve industrie, maar cultuursociologisch is het belangrijk”, aldus Wijngaarden. Het interview vindt plaats in het kantoor van Berkers op de Rotterdamse campus. Wijngaarden vervolgt: „Het is een interessant fenomeen waar nog weinig mee was gedaan. Wat mij betreft is het ook een statement om eens af te wijken van het rennen naar de volgende subsidie of belangrijke publicatie binnen onze eigen niche. Hier werden we allebei enthousiast van.”

In hun boek werken Berkers en Wijngaarden met een definitie die luidt, vertaald uit het Engels: „Gevoelens van awkwardness zijn de uitkomst van sociale interacties die foutlopen, en als zodanig opgemerkt worden door ten minste een van de sociale actoren die (in)direct betrokken zijn.” Ook als ze in het Nederlands over het onderwerp praten, kiezen de onderzoekers voor de Engelse term. „Awkwardness is een label dat een connotatie heeft in de populaire cultuur”, aldus Yosha Wijngaarden. „Je hoort geen pubers roepen: ‘ongemakkelijk!’ Het label awkward vertelt iets over een mondiale popcultuur die steeds dominanter is geworden.”

Het duiden van een situatie door het plakken van een label is voor sociologen interessant, benadrukt Berkers. „In het geval van awkwardness is er een onzekerheid in een situatie, dan wordt het ongemakkelijk en daarop volgt ook nog eens het zelfbewustzijn. Een goed voorbeeld zijn de begroetingen in de coronatijd. We wisten niet wat we moesten doen, stootten ongemakkelijk met een elleboog tegen elkaar en dachten er ook veel meer bij na dan bij normaal handen schudden.”

Het gebrek aan wetenschappelijke literatuur over het onderwerp was een extra stimulans voor de onderzoekers om het boek te schrijven. Ze baseren zich op eerder onderzoek naar gelijksoortige emoties, enkele bestaande artikelen en hun eigen empirisch onderzoek. Al verschijnt vlak voor ze klaar zijn het boek Awkwardness: A Theory van de Amerikaanse filosoof Alexandra Plakias. Wijngaarden: „Ik vraag me af of het een theorie is. Het zijn meer een soort beschouwingen. Ze vindt awkwardness ook geen emotie.” Berkers: „Daar zijn we het na ons onderzoek pertinent mee oneens. Daarnaast ontstaat awkwardness volgens haar uit een afwijking van het script. Dat beamen we, je hebt mensen die het script niet kennen of zich er niet aan houden, maar er is meer. Je hebt ook interacties waar geen script is, zoals tijdens corona, of de derde optie dat je het script wel kent maar faalt in de uitvoering. Denk aan het geven van een hand en dat het een slap handje is. Of de awkward silence, dat je te lang stil bent tijdens een interactie.”

Illustratie Lotte Dijkstra

Het Nederlandse onderzoek onderscheidt zich daarnaast door een toegevoegde empirisch deel. Wijngaarden en Berkers analyseerden meer dan 23.000 tweets en vijftig mediaberichten die tijdens de coronapandemie zijn verschenen over awkwardness. Ook interviewden ze tien internationale studenten in Nederland over het onderwerp. Wat ze als awkward zien, hoe ze zich daarbij voelen en, zoals een van de geïnterviewden opmerkt, dat het gevoel ook geldt voor toeschouwers, bijvoorbeeld als je toekijkt hoe iemand met een bord vol eten struikelt en valt.

Awkwardness op plekken waar kantoorruimte wordt gedeeld is onderzocht via observaties op acht van die plekken en interviews met 64 gebruikers van die kantoren, in de leeftijd tussen begin 20 en midden 60. Om meer te weten te komen over awkwardness bij dating, zijn vijftien millennials geïnterviewd, die gebruikmaken van de app Bumble Bizz. Om erachter te komen hoe awkwardness wordt geframed zijn er tot slot acht zelfhulpvideo’s op YouTube geanalyseerd die claimen iets te kunnen doen aan gevoelens van awkwardness.

Tussen de voorbeelden van awkwardness die respondenten gaven, was een date, waarbij een vriend van de man op de date om een vuurtje kwam vragen en er daarna bij bleef zitten omdat hij niet geloofde dat zijn vriend echt op een date was. Daarnaast gaf een internationale student aan het awkward te vinden Duitse en Nederlandse studenten op feestjes te ontmoeten, en dat zij de volgende dag op de campus niet teruggroetten. Meer nog dan het verzamelen van anekdotes was het de onderzoekers te doen om het fenomeen af te bakenen.

Hoe weten jullie dat awkwardness als cultureel fenomeen pas twintig jaar oud is?

Wijngaarden: „Dat kun je heel goed terugzien in bijvoorbeeld Google Ngram Viewer waarin je kunt zoeken hoe vaak woorden worden gebruikt: rond het jaar 2000 begint het gebruik van de term ‘awkwardness’ in boeken plotseling sterk toe te nemen. Met de opkomst van het internet zie je de meme culture ontstaan met bijvoorbeeld de socially awkward penguin en awkward family photos waar ongemakkelijke foto’s en situaties worden gedeeld.”

De populariteit van het label awkwardness is volgens de hypothese van Berkers en Wijngaarden gestegen doordat voorheen gescheiden bevolkingsgroepen nu meer met elkaar interacteren. Digital natives werken met mensen die zonder internet opgroeiden, maar ook sociale mobiliteit, migratie, internationalisering en veranderende genderrollen hebben gezorgd voor diversere sociale interacties. Denk daarbij aan expats en internationale studenten die te maken krijgen met de ongemakkelijke Nederlandse kringverjaardag. Een Britse expat heeft op de site Accidentaly Dutch zelfs het stappenplan ‘How To Survive a Dutch Birthday’ geschreven.

De opkomst van awkwardness laat de invloed van populaire cultuur zien op onze emotionele huishouding

Maar voor 2000 kwamen mensen toch ook in ongemakkelijke situaties?

Wijngaarden: „Uiteraard. We halen in het boek geregeld het werk aan van de socioloog Erving Goffman die in de jaren zestig schreef over interacties. Hij benoemt daar situaties die wij nu awkward zouden noemen, maar die hij nog onder embarrassment (gêne) schaarde. In ons theoretisch hoofdstuk bakenen we de verschillen af tussen awkwardness en de meer onderzochte emoties embarassment en shame (schaamte).”

Berkers: „De opkomst van awkwardness laat de invloed van populaire cultuur zien op onze emotionele huishouding. Bestaande gevoelens worden emoties doordat ze een label krijgen.”

Hoe bakenen jullie awkwardness dan af?

Berkers: „We hebben een temporele en ruimtelijke component toegevoegd in ons onderzoek. Om een voorbeeld van de ruimtelijke component te geven: onlangs zat ik bij de kapper, mijn haar werd gewassen, ik lag daar ingezeept en ik werd gegroet door een student die ook in die zaak bleek te zijn. In een collegezaal is die begroeting niet awkward, in deze ruimte voelde dat wel zo.”

Andere voorbeelden van ruimtes die awkwardness kunnen oproepen zijn ontmoetingen in een lift, het mengen van thuislocatie en werk in online vergaderingen, en het per ongeluk binnenstappen van de verkeerde ruimte waar anderen aanwezig zijn.

Voorbeelden van de component tijd bij ongemakkelijke situaties zijn volgens de data uit het onderzoek ergens te vroeg komen, te lang een deur openhouden voor een ander of verkeerde timing in een gesprek waardoor ongemakkelijke stiltes ontstaan. Volgens de onderzoekers kan er ook geanticipeerd worden op awkwardness. Bij een eerste date, het voor het eerst ontmoeten van schoonouders of een eerste werkdag. Deze anticipatory awkwardness betreft vooral offline interacties. Dit fenomeen kan zorgen voor telefoonangst als wordt voorzien dat een gesprek mogelijk stroef gaat verlopen, en meerdere geïnterviewde vrouwen gaven aan dat ze opzien tegen ongemakkelijke gesprekken tijdens dates.

Uit de interviews die jullie deden, kregen jullie te horen dat vermijding geen goede strategie is bij awkwardness.

Berkers: „Niks meer van je laten horen na een date, wat ze ghosten noemen, kan op de lange termijn heel vervelend worden als je die persoon tegenkomt. Dus je kunt het beter netjes afsluiten, volgens onze respondenten.”

Wijngaarden: „Maar dat kan ook een sociaal wenselijk antwoord zijn.”

Berkers: „Ja, want het kan awkward zijn om awkwardness te adresseren.”

In de introductie schrijven jullie al dat het woord awkward volop wordt gebruikt door tieners. Waarom zijn tieners er zo mee bezig en waarom vinden ze zelfs hun ouders awkward?

Wijngaarden: „Dat heeft met een veranderende rol te maken. Als je ouder wordt dan ga je misschien meer met volwassenen meepraten, maar dan hoor je familieleden dingen zeggen die je awkward vindt. Ook je ouders blijken meerdere rollen te hebben, ze zijn niet alleen je ouders maar ook elkaars geliefden. Daarom vinden tieners zoenende ouders zo ongemakkelijk.”

Waarom wordt awkwardness nu pas goed onderzocht?

Wijngaarden: „De afgelopen decennia waren de grote thema’s van de sociologie integratie, digitalisering, populisme en polarisatie. Daarmee vergeleken is awkwardness ogenschijnlijk een wat frivoler onderwerp. Aan de andere kant sluit dit onderwerp wel aan bij de klassieke sociologie van 175 jaar geleden die draaide om veranderende interacties en veranderende samenlevingen.”

Illustratie Lotte Dijkstra

Wat schiet de samenleving op met onderzoek naar dit frivole onderwerp?

Berkers: „We hebben in ieder geval laten zien dat awkwardness geen individuele tekortkoming is, maar een inherent gevolg van een veranderende samenleving. Ons gedrag en onze conventies zijn een sociale constructie. Dat kan mensen geruststellen die twijfelen of zij zelf awkward zijn.”

Wijngaarden: „Wat sociologen altijd al doen is het bevragen van conventies, het bevragen van de samenleving, het bevragen van cultuur, het bevragen van identiteit en dit boek is daar een voorbeeld van.”

Berkers: „Een sociologisch onderzoek van awkwardness laat zien dat mensen gaan handelen naar de betekenis die ze aan een situatie geven. Dat is het Thomas-theorema in de sociologie: If people define situations as real, they are real in their consequences. Als een situatie als awkward wordt geframed dan heeft dat consequenties voor hoe ze erop terugkijken en hoe ze in de toekomst met gelijksoortige situaties omgaan.”

Roepen jongeren niet te snel dat iets ongemakkelijk is? Je kunt ook zeggen dat het leven nu eenmaal soms ongemakkelijk is en dat je daar maar mee om moet leren gaan.

Berkers: „Ik vind het lastig om voor een ander te bepalen wat diegene awkward mag vinden. Het wordt ingewikkeld als ongemakkelijk en onveilig door elkaar heen worden gebruikt. Het lijkt me goed dat onveilige situaties worden aangekaart. Maar waar liggen de grenzen tussen open debat, ongemak en onveiligheid? Het is ook niet aan de dominante groep van witte, hoogopgeleide mensen om voor een andere groep te bepalen dat een situatie niet onveilig is, maar ongemakkelijk.”

Wijngaarden: „Awkward situaties kunnen ons leren waar ruimte is voor groei of ruimte voor interventie, wanneer door het gebruik van scripts mensen worden buitengesloten. Tegelijkertijd is het zo dat als niks meer awkward mag zijn, als niks meer een beetje mag schuren dan wordt het wel heel moeilijk om als samenleving verder te kunnen groeien. Dan krijg je onvermijdelijke stagnatie. Awkwardness hoef je dus niet uit de weg te gaan.”